[Work in progress Draft]

श्रीशुक्लयजुर्वेदकण्वशाखीयः नित्यविधिः

( आचारमार्तण्ड : )

श्रीमत्पूज्य मज्ञेश्वराध्वरिसुरिसूनवः श्रीचिदम्बर सोमयाजिनः

( बडली ) इत्येतैः परिष्कृत्य सुसंस्कृतः ।

आनन्दवन

TABLE_OF_CONTENTS: विषयानुक्रमणिका 2 ॥ मङ्गलमुपोद्घातश्च ॥ 3 ॥ प्रातः स्मरणम् ॥ 4 ॥ अथ मङ्गलावेक्षणम् ॥ 9 ॥ मूत्रपुरीषोत्सर्गविधिः शौचविधिश्च ॥ 9 ॥ दन्तधावनं ॥ 9 ॥ अथ स्मार्ताचमनम् ॥ 10 ॥ अथ पौराणाचमनम् ॥ 10 ॥ अथ श्रौताचमनम ॥ 10 ॥ उष्णोदकस्नानविधिः ॥ 12 ॥ गौणस्नाननि ॥ 12 ॥ वस्त्रधारणम् ॥ 12 ॥ भस्मनिर्माणविधिः ॥ 13 ॥ भस्मधारणम् ॥ 13 ॥ गोपीचन्दनधारणम् ॥ 13 ॥ रुद्राक्षादिमालानां संस्कार : धारणं च ॥ 14 ॥ जपमालासंस्कारः ॥ 14 ॥ कुशग्रहणविधिः ॥ पवित्रधारणम् ॥ 15 ॥ पञ्चगव्यविधिः ॥ 15 ॥ यज्ञोपवीतधारणम् ॥ 15 ॥ प्रातः सन्ध्या ॥ 16 ॥ अग्निकार्य ब्रह्मचारिणः ॥ 18 ॥ सूर्यद्वादशनमस्काराः ॥ 19 ॥ श्रीसूर्यार्घ्यदानविधिः ॥ 20 ॥ अथ नित्यदानं ॥ 21 ॥ अथ देवपूजाविधिः ॥ 21 ॥ मुद्रालक्षणानि ॥ 27 ॥ पार्थिवलिंगपूजा ॥ 29 ॥ अथ मध्याह्नस्नानम् ॥ 31 ॥ माध्याह्नसन्ध्या ॥ 33 ॥ अथ सूर्योपस्थानं ॥ 34 ॥ ब्रह्मयज्ञः ॥ 36 ॥ देवर्षिपितृतर्पणम् ॥ 37 ॥ वैश्वदेवः ॥ 39 ॥ अन्नसमर्पणविधिः ॥ 41 ॥ सूत्रानुसारी भोजनविधिः ॥ 41 ॥ अथ शिष्टाचारानुसारी भोजनविधिः ॥ 42 ॥ ताम्बूलभक्षणम् ॥ 42 ॥ अथ सायं सन्ध्योपासनं ॥ 43 ॥ रात्रिकर्तव्यानि ॥ 43 ॥ पुष्पाञ्जलिमन्त्राः ॥ 44

विषयानुक्रमणिका

विषयाः

मङ्गलमुपोद्घातः

प्रातःस्मरणम्

मङ्गलावेक्षणम्

मूत्रपुरीषात्सर्गवि॰ शौचविधिश्च

दन्तधावनं

स्मार्ताचमनम्

श्रौताचमनं

पौराणाचमनम्

प्राणायामः

देशकालादिसङ्कीर्तनम्

प्रातःस्नानम्

उष्णोदकस्नानविधिः

गौणस्नानानि

वस्त्रधारणम्

भस्मनिर्माणविधिः

भस्मधारणम्

गोपीचन्दनधारणम्

रुद्राक्षादिमालानां सं ० घा ०

जपमालांसंस्कारः

कुशग्रहण वि ० पवित्रधारणञ्च

पञ्चगव्यविधिः

यज्ञोपवीत धारणं

प्रातः सन्ध्या

अग्निकार्य ब्रह्मचारिणः

सूर्यद्वादशनमस्कारः

श्रीसूर्यायदानविधिः

नित्यदानं

देवपूजाविधिः

मुद्रालक्षणानि

पार्थिवलिङ्गपूजा

मध्याह्नस्नानम्

मध्याह्नसन्ध्या

सूर्योपस्थानम्

ब्रह्मयज्ञः

देवर्षिपितृतर्पणं

वैश्वदेवः

गोविप्रपूजनं

अन्नसमर्पणविधिः

सूत्रानुसारी भोजनविधिः

शिष्टाचारनुसारी मो ० वि ०

ताम्बूलभक्षणं

सायं सन्ध्योपासनं

रात्रिकर्तव्यानि

पुष्पाञ्जलिमन्त्राः

॥ मङ्गलमुपोद्घातश्च ॥

श्रीगणेशायनमः ॥

ॐ नमः शिवायादिगुरवे ॥

यत्पादाम्बुजपांसुपुञ्जविलसद्भालाविरिन्ध्यादयः कर्माण्याचरितुं स्वकानि सुमनः श्रेष्ठा अलं प्राभवम् ॥

तं त्रय्यन्तविहारिणं शशिकला लंकारिणं शङ्करं वन्दे विश्वपतिं चिदम्बरमहं सर्वार्थसिद्धि प्रदम् ॥ १ ॥

विघ्नध्वान्तदिवाकरं गणपतिं वागीश्वरीं चित्प्रदां हिप्पर्गीपुरावासिनं कुलविभुं मार्तण्ड मिष्टार्थदं । नैमि श्रीपितरावकैतवकृपामूर्ती जगन्मंगलौ तौ चाक्षय्यसुखाप्तिहेतु गुरुराट् श्रीपादपादांबुजे । २ ॥

नमामि योगीश्वरयाज्ञवल्क्यं शाखा गुरुं कण्वमृषिप्रवीरम् ॥ कात्यायनं कल्पकृतां वरिष्ठं कर्कादिकान्माष्यकृदग्रणींश्च ॥ ३ ॥

मुहुः श्रुतिं शातपथिं च सूत्रं पारस्कराचार्यकृतं तयोश्च भाष्याणि हेमाद्रिमुखाननेकान हानिबंधाननवान्विमृश्य ॥ ४ ॥

तद्दर्शिताध्वनाकाण्वभूमीसुम नसां कृते । करोमि काण्वशाखीय ब्रह्म कर्मसमुच्चयम् ॥ ५ ॥

मीमांसामांसलधियां नायं प्रेक्षावतां कृते ॥

कृतो हितेभ्यः सन्त्यन्या ग्रंथा प्राच्या अनेकशः ॥ ६ ॥

अल्पज्ञसौकर्य कृते कृतोऽयं प्रयोगरूपेण यथा मनीषं ॥ नोक्तानि मूलानि वचां स्यथापि चोक्तं ह्यसूलं नमनागपीह ॥ ७ ॥

॥ प्रातः स्मरणम् ॥

पितामहोक्ते रात्रेः पश्चिमयामात्मके ब्राह्म मुहूर्त उत्थाय रात्रिवामः परित्यज्य पाणिपादमुखं प्रक्षाल्य तत्तु रीयमुहूर्तपर्यन्तं वेदमभ्यस्य प्रातः स्मरणीयानि पठेत् ॥

यथा –

उष॒स्तच्चि॒त्रमा भ॑रा॒स्मभ्यं॑ वाजिनीवति । येन॑ तो॒कं च॒ तन॑यं च॒ धाम॑हे ॥ यजुर्वेद माध्य० ३३-२७ ॥ ऋग्वेद १-९२-१३ ॥ १ ॥

प्रा॒त॒र्जितं॒ भग॑मु॒ग्रꣳ हु॑वेम व॒यं पु॒त्रमदि॑ते॒र्यो वि॑ध॒र्ता ।

आ॒ध्रश्चि॒द्यं मन्य॑मानस्तु॒रश्चि॒द्राजा॑ चि॒द्यं भगं॑ भ॒क्षीत्याह॑ ॥३॥ २८ ॥यजुर्वेद का० ३३-२८॥॥ २ ॥

पू॒ष॒न्तव॑व्र॒ते व॒यन्नरि॑ष्यम॒ कदा॑च॒न ॥. स्तो॒तार॑स्त इहस्म॑मि ॥ ३॥

प॒थस्प॑थः॒ परि॑पतिं वच॒स्या कामे॑न कृ॒तो अ॒भ्या॑नळ॒र्कम् ।

स नो॑ रासच्छु॒रुध॑श्च॒न्द्राग्रा॒ धियं॑धियꣳ सीषधाति॒ प्र पू॒षा ॥५॥ यजुर्वेद का० ३३-३० ॥ ४ ॥ प्र नो॑ यच्छत्वर्य॒मा प्र पू॒षा प्र सर॑स्वती । प्र वाग्दे॒वी द॑दातु नः॥६॥ यजुर्वेद का० ६-३७ ॥५॥ अ॒र्य॒मणं॒ बृह॒स्पति॒मिन्द्रं॒ दाना॑य चोदय । वाचं॒ विष्णु॒ꣳ सर॑स्वतीꣳ सवि॒तारं॑ च वा॒जिन॑म् ॥७॥ यजुर्वेद का० १०-३८ ॥

महर्षिर्भगवान्व्यासः कृत्वेमां संहितां पुरा ॥ श्लोकैश्चतुर्भिधर्मात्मा पुत्रमध्यापयच्छुकं ॥ १ ॥

मातापितृसहस्राणि पुत्रदारशतानि च ॥

संसारेष्वनुभूतानि यांति यस्यन्ति चापरे ॥ २ ॥

हर्षस्थान सहस्राणि भयस्थानशतानि च ॥

दिवसे दिवसे मूढ मा विशंति न पंडितं ॥ ३ ॥

ऊर्ध्वबाहु र्विरौम्येषनच कश्चिच्छृणोति मे ॥ धर्मादर्थश्च कामश्च स किमर्थन मे ॥ ४ ॥ न जातु कामान्नभयान्न लोभाद्धमं त्यजजीवितस्यापि हेतोः ॥

धर्मो नित्यः सुखदुःखे त्वनित्ये जीवो नित्यो हेतुरस्य त्वनित्यः । । ५ ॥

इमां भारत सावित्रीं प्रातरुत्थाय यः पठेत् ॥

सभारतफलं प्राप्य परं ब्रह्म धिगच्छति ॥ ६ ॥

यो गोशत कनकगूंगमयं ददाति विप्राय वेदविदुषे च बहुश्रुताय ॥

पुण्यां च भारतकथां श्रुणुयाच्च नित्यं तुल्यं फलं भवति तस्य च तस्य चैव ॥ ७ ॥

यत्रैव यत्रैद मनो मदीयं तत्रैव तत्रैव तव स्वरूपं ॥

यत्रैव यत्रैव शिरो मदीयं तत्रैव तत्रैव पदद्वयं ते ॥१ ॥

प्रातरारभ्य सायांतं सायांतात्प्रातरेव च ॥

यत्करोमि जगन्नाथ तदस्तु तव पूजनं ॥ २ ॥

महादेव महादेव महादेवेति यो वदेत् ॥

एके नैव भवेन्मोक्षो द्वाभ्यां शंभुर्ऋणी भवेत् ॥ ३॥

महादेव महा देव महादेवेति वादिनं ॥

वत्म गौरिव गौरशिो धावन्तमनु धावति ॥ ४ ॥

कृष्णाय वासुदेवाय हरये परमात्मने ।

प्रणत क्लेशनाशाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ ॥

रवेः – प्रातः स्मरामि खलु तत्सवितुर्वरेण्यं रुपं हि मण्डलमृचोऽथ तनुर्यजूंषि ॥

सामानि यस्य किरणाः प्रभवादिहेतुं ब्रह्माहरात्मकमलक्ष्यमचिन्त्यरूपम् ॥ १ ॥

प्रातर्नमामि तरणिं तनुवाङ्मनोभि ब्रह्मद्रपूवर्क सुरैनुतमर्चितं च ॥

वृष्टिप्रमोचनविनिग्रहहेतुभूतं त्रैलोक्यपालनपरं त्रिगुणात्मकञ्च ॥ २ ॥

प्रांतर्भजामि सवितार मनंतशक्तिं पापौघशत्रुभय रोगहरं परं च ॥

तं सर्व लोककलनात्मककालमूर्ति गोकंठ बंधन विमोचनमादिदेवं ॥ ३ ॥

श्लोकत्रयमिदं भानोः प्रातः प्रातः पठेत्तु यः ॥

स सर्वव्याधिनिर्मुक्तः परं सुखमवाप्नु यात् ॥ ४ ॥

गणेशस्यः –

प्रातः स्मरामि गणनाथमऩाथबंधुं सिंदूरपूरपरिशोभितगंडयुग्मं ॥

उद्दण्ड विघ्नपरिखण्डनचण्ड दण्डमाखण्डलःदिसुरनायकवृन्दवंद्य ॥ १॥

प्रातर्नमामि चतुरा ननवन्द्यमानार्मच्छानुकूलमखिलञ्च वरं ददानं ॥

तं तुदिलं द्विरसनप्रिययज्ञसूत्रं पुत्र विलासचतुर शिवयोः शिवाय ॥२ ॥

प्रातर्भजाम्भयद खलुभक्तशोकदावानलं गणविभुं वरकुंज रास्यं ॥

अज्ञानकाननविनाशनहव्यवाहमुत्साहवर्धनमहं सुत मीश्वरस्य ॥ ३ ॥

श्लाकत्रयमिदं पुण्यं सदा साम्राज्यदायकं ॥

प्रातरुत्थायसततं यः पठेत्प्रयतः पुमान् ॥ ४ ॥

देव्याः –

प्रातः स्मरागि शदि दुक राज्ज्वलामां सद्रत्नवत्सकल कुण्डलहारशोभां ॥

दिव्यायुधोर्जितसुनीलसहस्रहस्तां रक्तो त्पलामचरणां भवत परेशां ॥ १ ॥

प्रातर्नमामि महिषासुर चण्डमुण्ड गुंभासुरप्रमुखदैत्यविनादक्षां ॥

ब्रह्मद्ररुद्र मुनिमोहनशलिलीलां चण्डी समस्तसुरमूर्तिमनेकरूपां ॥ २ ॥

प्रातर्भजामि मजतामखिलार्थदात्रीं धात्रीं समस्तजगतां दुरि तापहंत्रीं ।

संसारबंधनविमोचनहेतुभूतां मायां परां समधिगम्य परस्य विष्णोः ॥ ३ ॥

श्लोकत्रयमिदं देव्या चाण्ड कायाः पठेन्नरः ॥

सर्वान् कामानवाप्नोति विष्णुलोके मही यते ॥ ४ ॥

शिवस्य –

प्रातः स्मरामि भवभीतिहरं सुरेशं गंगाधरं वृषभवाहनमम्बिकेशं ॥

खटांगशूल वरदा भयहस्तमीशं संसाररोगहरमौषधमद्वितीयं ॥ १ ॥

प्रातर्नमामि गिरिशं गिरिजार्धदेहं सर्गस्थितिप्रलयकारणमादिदेवं ॥

विश्वेश्वरं विजितंविश्वमनोभिरामं संसाररोग ॥ २ ॥

प्रातर्भजामि शिवमेकमनंतमाद्यं वेदान्तवेद्यमनघं पुरुषं महान्तं ॥

नामा दिभेदरहित षडभावशून्यं संसाररोगहरमौष ॥ ३ ॥

प्रातः समुत्थाय शिवं विचित्य श्लोकत्रयं येऽनुदिनं पठति ॥

ते दुःखजातं बहुजन्मसंचितं हित्वा पदं याति तदेव शंभोः ॥ ४ ॥

विष्णोः –

प्रातःस्मरामि भवमीतिमहार्तिशांत्यै नारायणं गरुडवाहनमब्जनाभं ॥

ग्राहाभिभूत वर वारण मुक्तिहतुं चक्रायुधं तरुणवारिजपत्रनेत्रम् ॥ १ ॥

प्रातर्नमामि मनसा वचसा च मूर्ध्ना पादारविन्दयुगलं परमस्य पुसः ॥

नारायणस्य नरकार्णवतारणस्य पारायणप्रवणविप्रपरायणस्थ ॥ २ ॥

प्रातर्भजामि भजता मभयंकरं तं प्राक्सर्वजन्मकृतपापभयापहत्यै ॥

योग्राहवत्क्र पतितांघ्रिगजेंद्रघोरशोकप्रण।शमकरोद्धृतशङ्खचक्रः ॥ ३ ॥

श्लोकत्रयमिदं विष्णोः प्रातः काले पठेत्तुयः ॥

लोकत्रयगुरुस्तस्मै दद्यादात्मपदं हरिः ॥ ४ ॥

रामचंद्रस्य –

प्रातः स्मरामि रघुनाथमुखारविन्दं मंदस्मितं मृदुलभाषि विशालभालम् ॥

कर्णावलाम्बचलकुंडलशोभिवंडं कर्णान्तदीर्घनयनं नयनाभि रामम् ॥१ ॥

प्रातर्नमामि रघुनाथकरारविंदं रक्षोगणाय भयदं वरदं निजेभ्यः ॥

यद्राजसंसदि विभज्य महेशचापं सीताकर ग्रहणमंगलमाप सद्यः ॥ २ ॥

प्रातर्भजामि रघुनाथपदारविन्दं पद्मांकुशादिशुभरेखि शुभावहं मे ॥

योगोंद्र मानसमधुव्रतसेव्य मानं शापापडं सपदि गौतमधर्मपत्याः ॥ ३ ॥

प्रातर्वदामि वचसा रघुनाथनाम वाग्दोषहारि सकलं शमलं करोति ॥

यन्पार्वती स्वपतिना सह मोक्षकामा प्रीत्या सहस्रहरिनाम समं जजाप ॥ ४ ॥

प्रातः श्रये श्रुतिनुतां रघुनाथमूर्तिनालां बुदोत्पलसितेतररत्ननीलां ॥

आमुक्त मौक्तिकविशेषविभूष णाढयां ध्येयां समस्तमुनिभिजनमुक्तिहतुं ॥ ५ ॥

यः श्लोकपचकामद प्रयतः पठेत्तु नित्यं प्रभातसमये पुरुषः प्रबुद्धः ॥

श्रीरामकिंकरजनेषु स एव मुख्यो भूत्वा प्रयाति हरिलोकमनन्यलभ्यं ॥ ६ ॥

ब्रह्मादिस्तुतिः –

ब्रह्मामुरारित्रिपुरांतकारी मानुः शशी भूमिसुतो बुधश्च ॥

गुरुश्च शुक्रः शनिराहु केतवः कुर्वन्तु सर्वे मम सुप्रभातं ॥ १ ॥

भृगुर्वसिष्ठः ऋतुरंगिराश्च मनुः पुलस्त्यः पुलहश्च गौतमः ॥

रैम्यो मरीचिश्चवनश्चदक्षः कुर्वन्तु ० ॥ २ ॥

सनत्कुमारः सनकः सनन्दनः सनातनोऽप्यासुरिपिंगलौ च ॥

सप्तस्वराः सप्त रसातलानि कुर्वन्तु ० ॥ ३ ॥

सप्तार्णवाः सप्त कुलाचलाश्च सप्तर्षयो द्वीपवनानि सप्त ॥

भूरादि कृत्वा मुवनानि सप्त कुर्वन्तु ० ॥ ४ ॥

पृथ्वी सगंधा सरसास्तथापः स्पर्शी च वायुर्ज्वलनः सतेजाः ॥

नमः सशब्दं महता सहैव कुर्वन्तु ० ॥ ५ ॥

इत्थं प्रभाते परमं पवित्रं पठेत्स्मरेद्वा श्रृणुयाच्च तद्वत् ॥

दुःस्वप्ननाशस्त्विह सुप्रभात मवेच्च नित्यं भगवत्प्रसादात् ॥ ६ ॥

पुण्यश्लोकानां स्मरणम्-

वैन्यं पृथुं हैहयमर्जुनं च शाकुंतलेयं भरतं नलञ्च ॥

रामञ्च यो वै स्मरति प्रभाते तस्यार्थलामो विजयश्च हस्ते ॥ १ ॥

बलिर्विभीषणो भीष्मः प्रल्हादो नारदो ध्रुवः ॥

षडेते वैष्णवा प्रोक्ताः स्मरणं पापनाशनम् ॥ २ ॥

अश्वत्थामा बलिर्व्यासो हनूमाँश्च विभीषणः ॥

कृपः परशुरामश्च सप्तैते चिरजीविनः ॥ ३ ॥

सप्तैतान् संस्मरेन्नित्यं मार्कण्डयमथाष्टमम् ॥

जीवे द्वर्षशतं साग्रमपमृत्युाववर्जितः ॥ ४ ॥

अहल्या द्रौपदी सीता तारा मंडोदरी तथा ॥

पञ्चकं ना स्मरेन्नित्यं महापा तक नाशनं ॥ ५ ॥

कर्कोटकस्य नागस्य दमयन्त्या नलस्य च ॥

ऋतुपर्णस्य राजर्षेः कीर्तनं कलिनाशनम् ॥ ६ ॥

धर्मों विवर्धति युधिष्ठिर कीर्तनेन पापं प्रणश्यति वृकोदरकीर्तनेन ॥

शत्रुविनश्यति धनञ्जयकर्तनेन माद्रीसुतौ कथयतां न मवन्ति रोगाः ॥ ७ ॥

पुण्यश्लोको नलो राजा पुण्यश्लोको युधिष्ठिरः ॥

पुण्यश्लोका च वैदेही पुण्यश्लोको जनार्दनः ॥ ८ ॥

दर्शनादभ्रसरसो जननात्कमलालये ॥

कश्यां तु मरणान्मुक्तिः स्मरणादरुणाचलात् ॥ ९ ॥

अहं काश्यां गमिष्यामि तत्रैव निवसाम्यहं ॥

इति ब्रुवाणः सततं काशीवासफलं लभेत् ॥ १० ॥

अयोध्या मथुरा माया काशी कांची अवन्तिका ॥

पुरी द्वारावती चैव सप्तैता मोक्षदाय काः ॥ ११ ॥

वाराणस्यां भैरवो देवः संसारभयनाशनः ॥

अनेकजन्मजं पापं स्मरणेन विनश्यति ॥ १२ ॥

वाराणस्यां दक्षिणे भागे कुक्कुटो नाम वै द्विजः ।

तस्य स्मरण मात्रेण दुःस्वप्नः सुखदो भवेत् ॥ १३ ॥

वाराणस्यामुत्तरे मागे सुमन्तुर्नाम वै द्विजः ॥

तस्य स्मरणमात्रेण निर्धनो धनवान् भवेत् ॥ १४ ॥

काशि काशीति काशीति त्रिवारं यः पठेन्नरः ॥

सोऽपि देशांतरे वासी काशीवा सफलं लभेत् ॥ १५ ।

विश्वेशं मांधवं धुंढिं दण्डपाणिं च भैरवं ॥

वन्दे काशीं गुहां गङ्गां भवानीं मणिकर्णिकां ॥ १६ ॥

इत्यन्यानि च पद्यानि च पठित्वा

कराग्रे वसते लक्ष्मीः करमध्ये सरस्वती ॥

करमूले तु गोविंदः प्रभाते करदर्शनम् ॥

आत्मनः करं विलोक्य,

समुद्रवसने देवि पर्वतस्तनमण्डले ।

विष्णुपत्निं नमस्तुभ्यं पादस्पर्श क्षमस्व मे ॥

इति भुवं प्रार्थयेत् ॥

ततो मनसीष्टदेवतां घ्यात्वा नत्वा तदहः कृत्यं विचिंतयेत् ॥

॥ इति प्रातःस्मरणम् ॥

॥ अथ मङ्गलावेक्षणम् ॥

श्रोत्रियः , पतिव्रतानारी , गौः , अग्निः , गुरुः , रविः , रोचनं , चन्दनं , गन्धाः , मृदङ्गः , दर्पणं , माणः , भारद्वाज चापमयूरनकुलाश्च प्रातदर्शनीयाः ॥

॥ मूत्रपुरीषोत्सर्गविधिः शौचविधिश्च ॥

ततः सोपानको ग्रामा हिनैर्ऋत्यामिषु शुद्धमृत्तिकां जलपात्रं चादाय कीटादिरहितस्थलं गत्वा मृज्जलपात्रे निधायायज्ञियैस्तृणं फालकृष्टां भुवमतर्धाय दिवा सन्ध्ययो रुदङ्मुखः रात्रौ दक्षिणामुखः निवीती दक्षिणकर्णा कृतोपवीतो मौनी प्राणास्ये पिधाय मूत्रपुरीषोत्सर्ग विधाय लोष्ठादिना गुद प्रमृज्य गृहीतशिश्न श्चोत्थाय स्थानांतरे उपविश्य पूर्वगृहीतमृज्जलपात्रे गृही त्वाऽर्द्धप्रसृतिमात्रमृज्जलैः द्विवारं लिंग त्रिरपानं च संशोध्य पुनर्जलैरेव लिंगगुदे प्रक्षाल्य शुद्धमृत्तिकया एकवारं हस्तं प्रक्षाल्य शुद्धभूमिमागत्य अन्यमृज्जलैर्दशवारं वाम करं प्रक्षाल्य ततः करद्वयं सप्तवारं मृज्जलैः प्रक्षाल्य दक्षिणवामकरौ पादौ च प्रत्येक सकृत् सकृत् प्रक्षाल्य अन्यजलेन द्वादशगण्डूषान् वामभागे कृत्वा जलपात्रं त्रिः प्रक्षाल्य जलबिंदून् जले निक्षिप्य यज्ञोपवीती द्विराचमेत् ॥ मूत्रमात्रोत्सर्गे तु पूर्ववदेकवारं लिंग प्रक्षाल्य वामकरं त्रिः प्रक्षाल्य करद्वयं द्विः प्रक्षाल्य सकृन्मृदा पादौ प्रक्षाल्य गंडूषचतुष्टयं कृत्वाऽचामेत् ॥ एतच्छौचं गृहस्थ नां ब्रह्मचारिणां द्विगुणं वनस्थानां त्रिगुणं यतीनां चतुर्गुणं अर्द्ध निशि तदर्द्धमातुरे तदधं पथि ॥

॥ दन्तधावनं ॥

प्रतिपत्तषष्ठयष्टमोनवमीपूर्णिमै कादशीदर्श पंकमणव्यतीपा तरविभौम शुक्रमंदवारश्राद्धजन्मादे नविवाहाजीर्णदोषव्रतोपवा सदिनानि वर्जयित्वा खदिरकरंजवटर्ति तिर्णावेणुपृष्ठात्र निंबापामार्गबिल्वा कौंदुंबरबदरीतिंदुकान्यतमवृक्षसंभवं द्वाद शांगुलं कनिठांगुलिस्थूलं चूर्णीकृताग्रं काष्ठं प्रक्षालितं प्राङ्मुख उदङ्मुखो बाऽदाय आयुर्बलं यशो वर्चः प्रजा पशुवसूनि च ॥ ब्रह्मप्रज्ञां च मेधां च त्वं नो देहि वनस्पतं ! इत्यामेमन्त्र्य अन्नाद्याय व्यूहध्व – सोमो राजा यमागमत् ॥ समे मुखं प्रमार्क्ष्यते यशसा च भगेन च इति दन्तान् संशोध्य रजतादिनिर्मितया जिव्हाल्लेखिन्या पर्णादिना वा जिह्वामुल्लिख्य द्वादशगण्डूषान् कृत्वाऽऽच म्य प्रणवं गायत्रीं चोच्चार्य शिखां बघ्नयात् ॥ प्रशस्तदन्त काष्ठालाभे निषिद्धदिने च तृणपर्णादिनाऽनामिकांगुष्ठमध्य मांगुलिभिः दंतघावनं कार्य ॥

॥ अथ स्मार्ताचमनम् ॥

प्रक्षालितपाणिपादः शुचौ देशे उपविश्य यज्ञोपवीती बद्धशिखः पवित्रपाणिः प्र ङ्मुख उदङ्मुखो वा जान्वोर्मध्ये करौ कृत्वा फेनबुदुदादि हितं शुद्धं हृत्स्पर्शपरिमाणं जलं गोकर्णाकृतिना वामान्वारब्धेन पाणिनाऽऽदायाविरलांगुलिः ( ११ ) अङ्गुष्ठमूलगतब्राह्मतीर्थेन ॐ ऋग्वेदं प्रीणामि इति प्रथमं ॐ यजुर्वेदं श्रीणामि इति द्वितीयं ॐ सामवेदं प्रीणामि इति तृतीयं इति त्रिः पीत्वा सोदकेनांगुष्ठमूलेन द्विर्मुखं परिमृज्य ॐ नागयक्ष कुबेरान् सर्वान् देवान प्रीणामि इत्यंगुलिभ्यो जलं स्रावयित्वा ॐ पितॄन् प्रीणामि इति पादात्रभ्युक्ष्य ॐ अग्नि प्रीणामि इति मध्यमानामिकाभ्यां सोदकाभ्यां मुखं ॐ वायुं प्रीणामि इति तर्जन्यंगुष्ठाभ्यां सोदकाम्यां नामिकां ॐ सूर्य श्रीणामि इति मध्यमांगुष्ठाभ्यां सोदकाभ्यां चक्षुषी ॐ दिशः श्रीणामि इति अनामिकांगुष्ठाभ्यां सोदकाम्या जत्रे योज

ॐ ब्रह्माणं प्रीणामि इति कनिष्ठांगुष्ठाभ्यां सोदकाभ्यां नाभिं ॐ परमात्मानं प्रीणामि इति करतलेन सोदकेन हृदय ( उदको पस्पर्शः ) ॐ रुद्रं प्रीण मि इति सोदकाभिः सर्वांगुलीभिः शिरः ( उदकोपस्पर्शः ) ॐ विष्णुं प्रीणामि इति तथैव वाहू स्पृशेत् ॥ ॐ अथर्ववेदेतिहासपुराणादीनि प्रीणामि इति चतुर्थमपि पानमिच्छ्या भवति ॥ इदमाचमनं सन्ध्यायां कर्मकाले च ज्ञेयं ॥ ब्राह्मतीर्थेन त्रिरपः पीत्वा सोदकेनांगुटम् लेन द्विर्मुखं परिमृज्य सर्वांगुलीमिरौष्ठौ स्पृष्ट्वा तर्जन्यंगुष्ठाभ्यां नासारं अनामिकांगुष्ठाभ्यां चक्षुषी तथैव श्रोत्रे कनि ष्ठांगुष्ठाभ्यां नाभिं करतलेन हृदयं सर्वागुलिभिः शिरः असौ चोपस्पृशेदित्येतावन्मात्रं विधिः सर्वत्र दृश्यते ॥ इति स्मार्ताचमनं ॥मूलने ष्ठौ समृज्य मा॒तर॑ः इति तथैव इति वामकरं प्राग्वत् ॐ तत्स॑वि॒तुः वरे॑ण्य स्वाहा ( इति पिबेत् ) ॐ भगो॑दे॒वस्य॑ धीमहि स्वाहा ( पिवेत् ) ॐ धिये॒येन॑ः प्रचो॒दया॑त्स्वाहा॒ ( इति पिचेत् ) ॐ आपोहिष्ठा म॑यो॒भुव॑ः इति सव्यहस्त ॐ तान॑ ऊर्जे दंघातन इति वामं प्रक्षाल्य ॐ महेरणा॑य॒ चक्षसे ॐ योवः शिवतमोरस॑ः इति अङ्गुष्ठ ॐ तस्य॑ भाजयते॒ हन॑ः ॐ उ॒श॒तीरि॑ मुखमुन्मार्ज्य ॐ तस्मा॒ अर॑गमा॒मव॑ः प्रो ॐ यस्य॒ क्षया॑य॒ जिन्वेथ इति पादौ सम्प्रोक्ष्य ॐ आपो॑ ज॒नय॑थाचनः इति सूधीन च सम्प्रोक्ष्य ॐ भूः इति सोदकेन मध्यांगुलित्रयेणास्यं संस्पृश्य ॐ भुवः ॐ स्वः इनि तादृशांगुष्ठतर्जनीभ्यां नासापुटे ॐ महः ॐ जनः इति तादृशांगुष्ठानामिकाभ्यां नेत्रे ॐ तपः ॐ सत्यं तथैव श्रोत्रे ॐ तत्सवि॒तुर्वरेण्यं इति तादृशकनिष्ठांगुष्ठाभ्यां नाम ॐ मर्गेदे॒वस्य॑ धीमहि इति तादृशपाणितलेन हृदयं ॐ धियो॒ोयोः प्रचो॒दया॑त् इति तादृश सर्वांगुल्य ग्रैः शिरः ॐ आपोज्योतीरसोमृतं ॐ ब्रह्मभूर्भुवः स्वरोम् इति तथैव दक्षिणवामबाहुमूले स्पृशेत् ॥ इति श्रौताचमनम् ॥ इदं ब्रह्मयज्ञादिकर्मणि ।

॥ अथ पौराणाचमनम् ॥

ॐ केशवाय स्वाहा ( पिबेत् ) ॐ नाराय प्राग्वत्

॥ अथ श्रौताचमनम ॥

णाय स्वाहा ( पिबेत् ) माधवाय स्वाहा ( पिबेत् ) इति त्रिः पीत्वा ॐ गोविंदाय नमः ॐ विष्णवे नमः इति द्वाभ्यां करौ प्रक्षाल्य ॐ मधुसूदनाय नमः ॐ त्रिविक्रमाय नमः इति सोदकेनांगुष्ठमूलेनोष्ठौ समृज्य ॐ वामनाय नमः ॐ श्रीधराय नमः इति तथैव मुखमुन्मांज्य ॐ हृषी केशाय नमः इति वामकरं ॐ पद्मनाभाय नमः इति पादौ च सम्प्रोक्ष्य ॐ दामोदराय नमः इति मूर्धानं प्रोक्ष्य ॐसंकर्षणाय नमः इति सोदकेन संहतमध्यांगुलित्रयेणास्यं ॐ वासुदेवाय नमः ॐ प्रद्युम्नाय नमः इति तादृशांगुष्ठ तर्जनीभ्यां नासापुटे ॐ अनिरुद्धाय नमः ॐ पुरुषोत्तमाय नमः इति तादृशांगुष्ठानामिकाभ्यां नेत्रे ॐ अधोक्षजाय नमः ॐ नारसिंहाय नमः इति तथैव श्रोत्रे ॐ अच्युताय नमः इति तादृशकनिष्ठांगुष्ठाभ्यां नाभि ॐ जनार्दनाय नमः इति तादृशपाणिमलेन हृदयं ॐ उपेंद्राय नमः इति तांदृशसर्वांगुल्यग्रैः शिरः ॐ हरये नमः ॐ श्रीकृष्णाय नमः इति तथैव दक्षिणवामबाहुमूले स्पृशेत् ॥ इति पौराणाचमनं इदं शौचाचारे याने स्पृष्टास्पृष्टौ भोजने देवा चनादौ कार्य । प्राणायामः पचांगुलीमिनासां धृत्वा वामरंध्रेण वायुमापुर्य निरो घेन कुंभकं कृत्वा प्रणवस्य परब्रह्मा ऋषिः दैवी गायत्री1 श्वा ( १४ ) छन्दः परमात्मा देवता सप्तानां व्याहृतीनां क्रमेण विश्रामित्र जमदग्निभरद्वाजगौतमात्रिवसिष्ठकश्यपाः ऋषयः गायत्र्युष्णि गनुष्टुब्बृहती पंक्तित्रिष्टुब्जगत्य श्छन्दांसि अग्निवाय्वादित्यबृह स्पतिवरुणेंद्रविश्वेदेवाः देवताः तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्र ऋषिः गायत्रीच्छन्दः सविता देवता शिरसः प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दः ब्रह्माग्निवाय्वादित्या देवताः सर्वेषां प्राणायामे विनियोगः ॥ भुः मुत्रः ॐ स्वः ॐ महः ॐ जनः ॐ तपः ॐ सत्यं ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं भर्गो देव स्य धीमहि ॥ घियायोनः प्रचोदयात् ॥ ॐ आपोज्योती रसामृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोम् ॥ इति मनसा त्रिरुक्त्वा दक्षि णरत्रेण वायुं शनैर्विसजेत् ॥ ब्रह्मचारिसन्यासिनोः कनिष्ठा नामिकांगुष्ठैर्नासाघःरणम् ॥ देशकालादिसंकीर्तनम् ॥ ॐ तत्सदिह पृथिव्यां जम्बूद्वीपे भरतवर्षे कुमारिक खंडे रामक्षेत्रे देशे गोदावर्या दक्षिणे तीरे ब्रह्मणो द्वितीयप रा विष्णुपदे श्रीश्वेतवराहकल्पे वैवश्वत मन्वन्तरे अष्टाविंशति तमस्य कलियुगस्य प्रथमचरणे बौद्धावतारे शालिवाहनशके व्यावहारिके चांद्रमाने अमुकसंवत्सरे अमुकायने अमुक ऋतौ अमुकमासे अमुकपक्षे अमुक तिथा अमुकवासरे अमुक नक्षत्रे अमकस्थ वर्तमाने चद्रे अमुकस्थे वर्तमान श्रीसूर्ये अमुकरथे वर्तमाने देवगुरै । शेषेषु ग्रहेषु यथायथस्थानगतेषु ( १५ ) सत्सु अमुकयोगे अमुककरणे इति देशे काले च श्रीपरमे श्वरप्रीत्यर्थ अमुककर्म करिष्ये ॥ इति इदं देशकाल कीर्तनं गे।दावरीतुंगभद्रांतरालवर्तिप्रदेशगतानां तद्भिन्नानां तत्तद्दे शकालसमुचितदेशाधुलेखः कार्यः ॥ प्रातः स्नानम् ॥

. स्नान संभारानादाय नद्यादिपवित्रजलाशयं गत्वाद्ध तजलेन मुखं पाणिपादौ च प्रक्षाल्य यज्ञोपवीतं च प्रक्षाल्य दर्भपाणिः शिखां बध्वा जानध्वजले तिष्ठन् उपविश्यवाकृतां जलिः नमामि गंगे तव पादपंकजं सुरासुरैर्वदितदिव्यरूपं ॥ मुक्तिं च मुक्तिं च ददासि नित्यं भावानुसारेण सदा नरा णाम् ॥ इति त्वं राजा सर्वदेवानां त्वमेव जगतः पिता ॥ तीर्थ मे याचितं देहि सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ इति प्रयागं ‘ तीर्थराजं च संप्रार्थ्य आचम्य प्राणानायम्य देशकाला संकर्त्यि ममात्मनः कायिकवाचिकमानसिकसांसर्गिका दिस मस्तपापक्षयद्वाराः कर्माधिकारसिद्धिद्वारा च श्रीपरमेश्वरप्री त्यर्थ प्रातःस्नानमहं करिष्ये इति सङ्कल्प्य उरुत्यस्य शुनःशेप ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः वरुणो देवता जलाभिमन्त्रणे विनियोगः ॥ ॐ उहहि राजा वरु॑णश्चकार सूर्याय पंथा मन्ये॑ त॒वा उ॑ ॥ अ॒पदे॒ पादा प्रति॑धातवेकरु॒ताप॑ व॒क्ता हृदया विश्चित् ॥ इति तोयमभिमंन्य येते शतमित्यस्य शुनःशेष ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः वरुणो देवता तोयावर्तने वि( १६ ) नियोगः ॥ ॐ येते॑ श॒तं वरु॑ण ये स॒हस्रं य॒ज्ञियाः प॒शावि त॑ता म॒हा॑त॑ः तेभि॑नो॑ अ॒द्य सवि॒तो व मु॑चन्तु म॒रु त॑ः स्व॒र्काः ॥ इत तोयं दक्षिणहस्तेनालोड्य सुमित्रियान इत्यस्य प्रजापतिऋषिः यजुच्छन्दः आपो देवता तोयादाने विनियोगः । ॐ सु॒मि॒त्रयान॒ आप॒ ओष॑धयः संतु ॥ इत तोयमंजलिना गृहीत्वा दुर्मिंत्रियान इत्यस्य प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दः आपो देवता द्वेष्यं प्रत्यंजालनिषेचने विनियो गः ॥ दुर्मि॒त्रि॒यास्तस्मै॑ संतु इति द्वेष्यरूपान् कामक्रोधादीन् मनसा विचित्य तज्जलं वामभागे निषिञ्चेत् ॥ पुष्कराद्यानि तीर्थानि गंगाद्याः सरितस्तथा ॥ आगच्छंतु पवित्राणि स्नानकाले सदा मम ॥ १ ॥ गंगे च यमुने चैव गोदावरि सरस्वति ॥ नर्मदे सिंधुकावेरि जलेऽस्मिन्सन्निधिं कुरु ॥२ ॥ योऽसौ सर्वगतो विष्णुश्चित्स्वरूपी निरंजनः । स एव द्रव रूपेण गगांभसि न सशयः ॥ ३ ॥ जाह्नवी यमुना चैव नर्मदा चैव गौतमी । नदी मीमरथी चैव कृष्णा वेणी च तुंगदा ॥ ४ ॥ एताः सप्त महानद्यः स्नानकाले प्रकीर्तिताः सुस्नान फलमाप्नोति कोटियज्ञफलं लभेत ॥ ५ ॥ व्यंबकस्य जटोद्भुते गौतमस्याघनाशिनि ॥ सप्तधा सागरं याति गोदावार नमोऽस्तु ते ॥ ६ ॥ नंदिनी नॉलनी सीता माल तीच मलापहा । विष्णुपादाब्जसंभृता गंगा त्रिपथगामिनी ॥ ७ ॥ मागीरथी भोगवती जाह्नवी त्रिजटेश्वरी ॥ ५ ] ( १७ ) द्वादशैतानि नामानि यत्र यत्र जलाशये ॥ ८ ॥ स्त्रानोद्यतः स्मरेन्नित्यं तत्रैव निवसाम्यहं ॥ इति भागीरथ्यादिपुण्यन द्यादिजलाशयं स्मृत्वा – तक्षिणदंष्ट्र महाकाय कल्पांतदहनो पम ॥ भैरवाय नमस्तुभ्यमनुज्ञां दातुमर्हसि ॥ इति भैर वाज्ञां संपाद्य सूर्याभिमुखः आपो अस्मानित्यस्य प्रजापति ऋषिः ऋक् त्रिष्टुप् छन्दः आपो देवता स्नाने विनियोगः ॥ ॐ आपो॑ अ॒स्मान्मा॒तर॑ शु॒न्धय॑तु घृ॒तेन॑नो॒ घृत॒प्वः॑ पुन॑तु ॥ विश्व हिप्रं प्र॒वह॑ति दे॒वीः ॥ इति स्नात्वा उदिदाभ्य इत्यस्य प्रजापतिऋषिर्यजुस्त्रिष्टुपद : आपो देवता उन्म ज्जने विनियोगः ॥ ॐ उ॒दिदा॑म्य॒ शुचि॒रापूत ए॑मि ॥ इत्युन्म ज्य वक्ष्यमाणमन्त्रैरर्ध्याणि दद्यात् ॥ यथा – नमः कमलना माय नमस्ते जलशायिने ॥ नमस्तेऽस्तु हृषीकेश गृहाणार्घ्य नमोऽस्तु ते ॥ १ ॥ एहि सूर्य सहस्रांशो तेजोराशे जग त्पते ॥ अमुकंपय मां भक्त्या गृहाणार्घ्य ० ॥ २ ॥ धातुः कमण्डलुद्भुते पूर्णचन्द्रनिमानने ॥ त्रेलोक्यवंदिते गंगे गृहाणा ॥ ३ ॥ ब्रह्माद्रिीशिखरो पन्ने त्रिकंटकविरा जिते गौतमप्रार्थिते गंगे गृहाणार्थ्य ० ॥ ४ ॥ इत्यर्ध्याणि दत्वा पापोऽहं पापकर्माहं पापात्मा पापसंभवः ॥ त्वयि स्नास्ये देवि गंगे सर्वपापहरा भव ॥ ५ ॥ इति बद्धाशखां पुरतः कृत्वा नामिमात्रं जलं प्रविश्य सूर्याभिमुख स्त्रिस्वगाय शरीरं प्रक्षाल्य द्विराचम्य द्रुपदादित्यस्य अग्निसरस्वतींद्रा( १८ ) ऋषयः अनुहुप् छन्दः आपने देवता अघमर्षणे विनियोगः ॥ ॐ रू॒प॒दादे॑व मुमुच॒ानः स्व॒न्नः स्ना॒तो मदिव ॥ पू॒तं प॒वित्रे॑णे॒ वाज्य॒माप॑ शुन्धन्तु मैन॑सः ॥ इत्यन्तर्जले निमज्य त्रिग्नुछ्वमन् जपेत् ॥ ततः स्नात्वाऽऽचम्य ॐ ब्रह्मादयो देवास्तृप्यन्तां इति देवतीर्थेनैकांजलिं निवती उत्तर।भिमुखः सनकादय ऋषयस्तृप्यन्तां इति प्राजापत्येन तीर्थेनांजलि द्वयं प्राचीनावीती दक्षिणाभिमुखः अर्यमादयः पितरस्तृ प्यन्ताम् इति पितृतीर्थेनांजलित्रयं दत्वोपवीती तरमागत्य यन्मया दूषितं तोयं शारीरमलसंचयात् ॥ तद्दोषपरिहारार्थ यक्ष्माण तर्पयाम्यहम् ॥ इति इत्येकमंजलिं यक्ष्मणे दत् अनेन प्रातःस्नानकर्मणा भगवान् ॐ तत्सत्परमेश्वरः प्रीय ताम् ॥ इति कर्मेश्वरार्पणं कुर्यात्

॥ उष्णोदकस्नानविधिः ॥

पाणिपाद मुखं यज्ञोपवीतं च प्रक्षाल्य द्विराचम्य दर्म पाणिः शिखां बध्वा प्राणानायम्य देशकालौ संकर्त्यि सर्व कर्माधिकारार्थं प्रातःस्नान करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य पात्रे उष्णोदकं निक्षिप्य ॐ इ॒मदेवा असल सुवध्वं मह॒ते क्ष॒त्राय॑ मह॒ते ज्ये॑श्रय ॥ इभम॒मुम॒मुष्य॑ पु॒त्रम॒मुष्या॑ पु॒त्रम॒स्यै वि॒शे ॥ ए॒षवः॑ः कुरवो॒ो राज॒षवः॑ः पञ्चालारजी ॥ सोम॒ोऽस्माकै ब्राह्म॒णान॒ा राजा॑ ॥ १ ॥ अपोहिष्ठा म॑यो॒ोभुव॒स्तान॑ ऊर्जे द॑घातन ॥ म॒हेरणा॑य॒ चक्षसे ॥ २ ॥ योवः॑ः शिवत॑म॒ोरम॒ ( १ ९ ) स्तस्य॑ भाजयते॒हन॑ ॥ उ॒श॒तीरि॑व मा॒तर॑ः ॥ ३ ॥ तस्मा॒ा अर॑गमामवो॒ो यस्य॒ क्षय॑य॒ जिन्व॑थ ॥ आपो॑ ज॒नय॑था चनः ॥ ४ ॥ ॐ इ॒दम॑प॒ प्रव॑हत॒ यत्कंच॑ दुरि॒तं मयि॑ ॥ यद्वी॒हम॑भिद॒द्रो ह्॒यद्व॑ने॒षः॑ उ॒तानृ॑तं ॥ ५ ॥ ॐ शन्नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ भव॑तु॒ पी॒तये॑ ॥ शंयोर॒भिस॑वंतु नः । ६ ॥ ॐ द्रुप॒दादे॑व मुमुच॒ानः स्व॒न्नः स्तो मदिव ॥ पू॒तं प॒वित्रे॑ण॒ वाज्य॒माप॑ शु॒न्धं मैन॑सः ॥ ७ ॥ इत्यभिमंन्य शीतोदकं उष्णोदकपात्रे निषिच्य तत्र ॐ पञ्च॑न॒द्यः सर॑ स्वती॒मप॑य॑ति॒ सत्रौतसः ॥ सर॑स्वती॒तु पञ्च॒घासो देशेऽभ॑व त्स॒ारत् ॥८ ॥ इति गंगादितीर्थानि स्मृत्वा स्नात्वाऽचामेत्

॥ गौणस्नाननि ॥

आचम्य निमित्तानुसारेण संकल्पं कृत्वा अग्निहोत्रा दिसंभवेन प्रशस्तन भस्मना सर्वगोद्धूलनं मन्त्रवत्कार्य ॥ इदं भस्मस्नानं अस्यैवाग्नेय मित्यनथांतरं । गवांखरोत्खात रजसा शरीरेण ग्रहणं वायव्यं ॐ आपोहिष्ठा ० द्रुपदादि व ० शन्नोदेवीः ० : ० इदमापः ० इति मन्त्रैः प्रतिमन्त्रं कुशाग्रेण शिरसि जलाभिषेकः मात्रं आर्द्रेण वाससांगमार्जनं कापिलं । आपोहिष्ठेति मार्जनं ब्राह्मं । मृदालंभनं पार्थिवं । अद्भरा तपवर्षाभिः स्नानं दिव्यं । सच्चिदानंदवनात्मकजगत्कारण विश्वव्यापक श्रीविष्णोः स्मरणं मानसं । अन्यान्य प्यनुक ल्पानि काम्यानि नैमित्तिकानि च स्नानान्याकरादवसे यानि ॥

॥ वस्त्रधारणम् ॥

स्वानोत्तरं देहे स्वयमेव शुष्के सति केशजलेऽवसुते च शुष्कं वस्त्रं त्रिरवधूय प्रागुदग्वा विस्तार्य परिदध्यात ।. परिहितार्द्रवामसउत्तरण नद्यादिस्नानेनाभेरघः गृहस्त्राने नाभेरूर्ध्वमेव । ततस्त । दृगेवोत्तरीयं धारणीयं ॥ शुष्काभावे सप्तनाग्मवधूयार्टमेव घार्य । उत्तरीयाभावे तृतीयमुपवीत घार्यं । तस्याप्य भावेऽधरयिित्तरार्द्धननोत्तरीयं परिकल्पनीयं । जीवात्पत्रग्रजो नोत्तरीयं धारयेत्

॥ भस्मनिर्माणविधिः ॥

अग्निहोत्राग्नि कार्योपासनलक्षहोममहारुद्रहवनदेवषु · द्देशकहवनसंभवं मस्म प्रशस्तं तत्राग्निहोत्रजं गृहस्थादीनां सर्वेषां औपासनजं गृहिणां । अग्निकार्यजं ब्रह्मचारिणां प्रश स्तं । एतद् मस्मासंभवे कपिलाया गोमयं गगनेपवद्गृही त्वा धगमस्पर्शन्नेव ॐ सद्योजातं इत्यानीय ॐ वामदे वाय नमो ज्येष्ठाय • इति धरास्पर्शरहितमेव पात्रे निघाय शोषयित्वा ॐ अघोरेम्योऽथघोरेभ्यो • इति विनिर्द ॐ तत्पुरुषाय समुद्धृत्य ॐ ईशानः सर्वविद्यानां • इति शोधयेत्

॥ भस्मधारणम् ॥

आसन उपविश्य आचम्य प्राणानायम्य देशकाल . ( २१ ) संकीर्त्य मम शरीरशुद्धिद्वारा सर्वकर्माधिकारार्थ ॐ तत्स त्परमेश्वरप्रीत्यर्थं भस्मधारणं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य सद्यो जातमित्यस्य सद्योजात ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः ब्रह्मा देवता , वामदेवायेत्यस्य वामदेव ऋषिः जगती छन्दः विष्णुर्देवता , अघोरेभ्य इत्यस्याघार ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः रुद्रो देवता , तत्पुरुषायेत्यस्य तत्पुरुष ऋषिः गायत्री छन्दः रुद्रो देवता , ईशान इत्यस्येशान ऋषिः अनुष्टुप् छन्द : ईशानो देवता , सर्वेषां भस्मादाने विनियोगः ॥ ॐ सद्योजातं प्रपद्यामि सद्यो जाताय वै नमो नमः ॥ भवे भवे नातिभवे भवस्व मां भवोद्भवाय नमः ॥ वामदेवाय नमो ज्येष्ठाय नमः श्रेष्ठाय नमो रुद्राय नमः कालाय नमः कलविकरणाय नमो बलविकरणाय नमो बलाय नमो बलप्रमथनाय नमः सर्वभूतदमनाय नमो मनोन्मनाय नमः । अघोरेभ्योऽथघोरे म्यो घोरघोरतरेभ्यः ॥ सर्वेभ्यः शर्वसर्वेभ्यो नमस्ते अस्तु रुद्ररूपेभ्यः ॥ तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि ॥ तन्नो रुद्रः प्रचोदयात् ॥ ईशानः सर्वविद्यानां ईश्वरः सर्व भूतानां ब्रह्माधिपतिर्ब्रह्मणोऽधिपतिर्ब्रह्मा शिवो मे अस्तु सदाशिवोम् ॥ इति दक्षिणहस्तेन भस्म वामपाणावादाय दक्षिणहस्तनाच्छाय अग्निरित्यादिमन्त्राणां पिप्पलाद ऋषिः गायत्री छन्दः कालाग्नि रुद्रो देवता भस्माभिमन्त्रणे वि ० ॥ ॐ अग्निरिति भस्म वायुरिति भस्म जलमिति भस्म स्थल –( २२ ) मिति भस्म व्योमेति भस्म सर्व हवा इदं भस्म मन एतानि चक्षूंषि भस्मानि ॥ इति त्रिरभिमन्त्र्य आपोज्योतिरित्यस्य प्रजापतिर्ऋषिः यजुश्छन्द : ब्रह्माशिवाय्वादित्याः भस्मनि जलासचन वि ० ॥ ॐ आपोज्योतीरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरोम् ॥ इति भस्मान जलं निषिच्य मदयित्वा मानस्तोक इत्यस्य कुत्त्स ऋषिः जगती छन्दः एकरुद्रो देवता भस्मे द्ध रणे वि ० ॥ मानस्तोक तन॑य मान॒ आयु॑षि मानो गोषु माना अश्वषु रोरिषः ॥ मानो॑ वी॒रान् रुंद भामिनो॑ऽवधाह विष्म॑न्तः सद॒मित्वां हवामहं ॥ इति भस्म मध्यांगुलित्रये णादाय त्र्यचकमित्यस्य वासष्ठ ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः त्र्यंबको देवता , कश्यपश्येत्यस्य नारायण ऋषिः उष्णिक् छन्दः आशोदेवता भस्मात्रपुंघारणे वि ० ॥ ॐ त्र्यंबकं यजा महे सुगा॒ाधं पुष्टिवर्धन ॥ उ॒र्वी कामि॑व॒ बंधनान्मत्त्योर्मुक्षीय मामृता॑त् ॥ क॒श्यप॑श्य त्र्यायु॑षं ज॒मद॑ग्नस्त्र्यायु॒षं ॥ यद्दे॒ वानां॑ · त्र्ययु॒षं तन्मे॑ अस्तु न्यायुषं ॥ मन्त्रावृत्या ललाटहृद यनामिकंठांसदक्षिणबाहुमूलमध्यमणिबंधवामबाहुमूल मध्य मणिबंधपृष्ठशिरःसु पृथक् पृथक् त्रिपुंड्राणि धृत्वा हस्तौ प्रक्षाल्य तज्जलमाचामेत् ॥ इति

॥ गोपीचन्दनधारणम् ॥

आचमनं प्राणायामः देशकालयोः कीर्तनं ॥ ततः शरीरशुध्यर्थं ऊर्ध्वपुंधारणमहं करिष्ये ॥ वामहस्ते जलं ( २३ ) मृदं च गृहीत्वा — तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्र ऋषिः गाय त्रीछन्दः सविता देवता अभिमन्त्रणे वि ० ॥ तत्स॑वि॒तुः • इत्यभिमंज्य इदं विष्णुरित्यस्यामेधातिथिरृषिः गायत्रीछन्दः विष्णुर्देवता मर्दने वि ० ॥ ॐ इ॒दं विष्णुर्विच॑क्रमे त्रे॒धानि द॑धे प॒दम् ॥ समू॑ळ्इ॒मस्यप ँसु ॥ इति मयित्वा कनि ष्ठिकार हितदक्षिण तरंगुलीनामन्यतमेन ललाटे वेणुपत्रा कारं दशांगुलं नवांगुलं वा ॐ केशवाय नमः धारयेत् ॥ उदरे दीपकलिकाकारं — ॐ नारायणाय नमः इति । हृदये कमलाकारं– ॐ माधवाय नमः इति । कंठे जंबूफल कारं ॐ गोविंदाय नमः इति । उदरदक्षिणपार्श्वे दीपकालेका कारं ॐ विष्णवे नमः इति । दक्षिणबाहुमूले बेणुपत्राकारं ॐ मधुसूदनाय नमः इति । दक्षिणकर्णमूले दंडाकारं ॐ त्रिविक्रमाय नमः इति । उदरवामपार्श्वे दीपकलिकाकार ॐ वामनाय नमः इति । वामबाहुमूले वेणुपत्राकारं ॐ श्रीधराय नमः इति । वामकर्णमूले दंडाकार ॐ हृषीके शाय नमः इति । अघः पृष्ठदेशे जंबूफलाकार . ॐ पद्मना । ककुदि जंबूपत्राकारं ॐ दामोदरायें नमः इति । शिरसि ॐ नमो भगवते वासुदेवायेति त्रिपुं ड्रानि धारयेत् एष विधिः शुक्लपक्षे , कृष्णपक्षे संकर्षणादि द्वादशनामभिः द्वादशपुंड्रानि प्राग्वत् धृत्वा ॐ नमो भग वते वासुदेवायेति शिरसि धारणमिति विशेषः । गोपीचंदन भाय नमः( २४ ) तुलसीमूलसिंधुतीरजा ह्रवीतीरवल्मीकादिस्थाः मृदः त्रिपुंडू धारणे प्रशस्ताः

॥ रुद्राक्षादिमालानां संस्कार : धारणं च ॥

कीटाद्यनुपहान् सुलक्षणान् रुद्राक्षान् संगृह्य विवि क्तदंशे सुखासनस्थः शुचिः समशरीरग्रीवशिराः सर्वेद्रि याणि निरुध्य भक्त्या स्वगुरुं प्रणम्यात्मनः मध्ये विशदं बिशोक विशुद्ध हरपुडरीक विचित्य तत्र आदिमध्यांतवि होनं चिदानंदं अद्भुतं त्रिलोचनं प्रशांतं उमासहायं नील कंठं परमेश्वरं शिवं ध्यात्वा ॐ नम इति तान् रुद्राक्षान् प्रत्येकं अष्टोत्तरशतवारं अभिमन्त्र्य ॐ नमः शिवाय इति प्रत्येक प्रक्षाल्य ॐ त्र्यंबकं यजामहे ० इति ॐ नमः : शिवाय इति शैवमहामत्रेण वा मुखेन मुखं पुच्छेन पुच्छ इति योजनपुरःसरं मालां रचयित्वा ॐ त्र्यंबकं यजामहे ० इति ॐ नमः शिवाय इति कंठे धारयेत् ॥ माला तु सह स्ररुद्राक्षाणां प्रशस्ता । अस्या असंभवे , एकं शिखायां , शिरसि चत्वारिंशत् , नेत्रयोः प्रत्येकमेकैकं कर्णयोः षट् षट् कंठे द्वात्रिंशत बाहो : षोडश षोडश करयोद्वादश द्वादश वक्षसि अष्टोत्तरशतं इति रुद्राक्षान् धारयेत्

॥ जपमालासंस्कारः ॥

अष्टोत्तरशतचतुःपञ्चाशदष्टाविंशत्यन्यतम संख्याकरु द्राक्षादिमणिमिमीलां निर्माय कुशोदकसहितैः पञ्चगव्यैः 7 ७ ] ( २५ ) प्रक्षाल्य ॐ ह्रीं अं आं इं ई उं ऊं ऋऋ ऌ ऌ एं ओं औं अं अः कं खं गं घं ऊं च छं जं झ ञ टं ठं डं ढं णं तं थं दं धं नं पं फं बं भं मं यं रं लं वं शं षं सं हं ळें

० क्षं इति मातृका अश्वत्थपत्रस्थापितमालायां विन्यस्य ॐ सद्योजातं ० ॐ वामदेवाय ॐ अधोरेभ्यो ० ॐ तत्पु रुषाय ० ॐ ईशानः सर्व ० इत्यभिमन्त्र्य ॐ सद्योजातं इति पञ्चगव्येन प्रोक्ष्य शीतजलेन प्रक्षाल्य ॐ वामदेवाय इति चंदनेनावघृष्य ॐ अघोरेभ्यो ० इति धूपयित्वा ॐ तत्पुरुषाय ० चंदनकस्तूर्यादिना लेपयित्वा ॐ ईशानः सर्व ० इति प्रत्येकं मालागतमणीन् शतवारं दशवारं वाऽ भिमन्त्र्य ॐ अघोरेभ्यः ० इति मेरुं शतवारमाभिमन्त्र्य ॐ सद्यो जातं ० इति मालादेवताभ्यो नमः चदनं समर्पयामि ॐ वामदेवाय • मालादेवताभ्यो नमः पुष्पाणि समर्पयामि । ॐ अघोरेभ्यो ० मालादेवताभ्यो नमः धूपं समर्पयामि । ॐ तत्पुरुषाय • मालादेवताभ्यो नमः दीपं समर्पयामि । ॐ ईशानः सर्व ० मालादेवताभ्यो नमः नैवेद्यं समर्पयामि । इति पञ्चोपचारैः संपूजयेत् ॥ सौवर्णराजतताम्रस्फटिकरन तुलसीकाष्ठशंखमणीनां अरिष्टबंधुजीवबीजयोः पद्माक्षाणां रुद्राक्षप्रवालमौक्तिकानां वा माला कार्या । सर्वास्वपि रुद्रा क्षमालिका श्रेष्ठा । कुशग्रंथ्या अङ्गुलीभिः तत्पर्वभिश्च जप संख्या न प्रोक्ता । जपकाले मणिमंगुष्ठेनेकै कमाकर्षन् मनुं ●

2089828038( २६ ) जपेत् । मेरुलंघनं न कार्य । प्रमादात्पतिते सूत्रे अष्टोत्तर शतं जपः । पादयोः पतित्ते प्रक्षाल्य द्विगुणजपः कार्यः

॥ कुशग्रहणविधिः ॥ पवित्रधारणम् ॥

कुशाः काशाः यवा दूर्वा उशीराः कन्दुकाः गोधूमः व्रीहयः मुंजाः बल्वजाः इति दश दर्भाः । तत्र कुशाभावे काशाः । तेषामप्यभावे यथालाभमन्ये ग्राह्याः । भाद्रपदा मायां कुशोद्रमप्रदेशं गत्वा शुचिः प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा ॐ इति कुशान् स्पृष्ट्वा ॐ विरिंचना सहोत्पन्न पर मेष्ठीनिसर्गज ॥ दहस्व सर्वपापानि दर्भ स्वास्तिकरो भव ॥ इति प्रार्थ्य हुं फट् इति सकृच्छित्वाऽऽहरेत् । एते दर्भाः । अयातयामाः । एतेषां पुनः पुनः विनियोगेऽपि प्राशस्त्यं प्रोक्तं । ततः प्रादेशमात्रं पवित्रं कृत्वा ॐ प॒वित्रे॑थो वैष्ण॒व्य ० इति अनामिकायां धृत्वाऽचामेत् ॥ तर्जन्य रौप्यधारणं कर्तव्यं ॥ कम्याद्यन्यपवित्राणि अन्यत आलो चनीयानि

॥ पञ्चगव्यविधिः ॥

अचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीर्त्य ममामुका शै।चजन्यसर्व॑दोषनिवृत्तिपूर्वकं कर्माधिकारसंप्राप्तिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं पञ्चगव्यप्राशनं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य तम्रपात्रे पालाशपत्रपुटे वा माषाष्टकमितं ताम्राया गोमूत्रं ( २७ ) तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्रऋषिः गायत्रीछन्दः सविता देवता गोमूत्रादाने वि ० ॥ ॐ तत्स॑वि॒तुः इत्यादाय वतायाः षोडश माषमितं गोमयं गंधद्वारामिन्यस्य आनंद कर्दमचिक्लींतेंदिरासुता ऋषयः अनुष्टुप् छन्दः श्रीर्देवता गोमयादाने वि ० ॥ ॐ गंधद्वारां दुराधर्षां नित्यपुष्टां करी षिणीम् ॥ ईश्वरीं सर्वभूतानां तामिहोपहये श्रियम् ॥ इत्यादाय ॥ कांचनवर्णीयाः द्वादशमाषपरिमितं पयः- आ प्यायस्वेत्यस्य गौतम ऋषिः गायत्रछन्दः सोमो देवता पय आदाने वि ० ॥ ॐ आप्यायस्व॒ समे॑तुते वि॒श्वतः सोम॒व॒ष्ण्ये॑ ॥ भवा॒वाज॑स्य संग॒थे ॥ इति ॥ नीलाया दश मात्रपरिमितं दधि दधिऋाण इत्यस्य दधिक्रावा ऋषिः अनुष्टुप् छन्दः अश्वे । देवता दध्यादाने वि ० ॥ ॐ दृधि १ व अकारि जि॒ष्णोरश्व॑स्य वा॒ जन॑ ॥ सुर॒भो मुखाकर॒त्प्रण॒ आयू गितारिषत् ॥ इति ॥ कृष्णाया माषाष्ट कमितं घृतं –तेजोसीत्यस्य परमेष्ठी ऋषिः यजुस्त्रिष्टुप् छन्दः आज्यं देवता आज्यादाने वि ० ॥ ॐ तेजो॑ऽसि शु॒क्रम॑स्य॒म॒ तमसि ॥ इति ॥ माषचतुष्टयमितं कुशोदकं – देवस्यत्वे त्यस्य प्रजापतिऋषिः प्राजापत्या बृहतच्छिन्दः सविता देव ता कुशोदकादाने वि ० ॥ ॐ दे॒वस्य॑त्वा सवि॒तुः प्र॑से॒व विनो॑च॒हुभ्यां॑ पुष्णो इस्ताभ्याम् ॥ इति कुशैः स्रावितमा दाय आपोहिष्ठेति तिम्रणां सिंधुद्वीप ऋषिः गायत्रीछन्द : 0० ( २८ ) आपो देवता अभिमन्त्रणे वि ० ॥ ॐ आपोहिष्ठा ० योवः शि॒वत॑म॒ोरस॑ः • तस्मा॒अरंग इत्याभिमन्त्र्य प्रणवस्य परब्रह्मा ऋषिः गायत्रीछन्दः परमात्मा देवता पञ्चगव्यानां संयोजन मथनयोर्विनि ० ॥ ॐ इति हस्तेनालोड्य ॐ इति यज्ञका ष्ठेन निर्मथ्य ॐ यत्वगस्थिगतं पापं देहे तिष्ठति मामकें ॥ प्राशनं पञ्चगव्यस्य दहत्यग्निरिवेंधनम् इंति पीत्वाऽचामेत् ॥ अनेन पञ्चगव्यप्राशनकर्मणा भगवान् ॐ तत्सत्परमेश्वरः प्रीयताम्

॥ यज्ञोपवीतधारणम् ॥

आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकर्त्यि श्रौतस्मा र्तकर्मानुष्ठान । धिकारसिद्धेिद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्त्यर्थं यज्ञोप वीतधारणं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य आपोहिष्ठेति तिसृणां सिंधुद्वीप ऋषिः गायत्रीछन्दः आपो देवता यज्ञोपवीतक्षा लने वि ० ॥ ॐ आपोहिष्ठा ० योवः शि॒वत॑मा॒रस॑० तस्मा

अरंग • इति यज्ञोपवीतं प्रक्षाल्य तत्सवितुरित्यस्य विश्वामि त्रऋषिः गायत्रीछन्दः सविता देवता यज्ञोपवीताभिमन्त्रणे वि ० ॥ ॐ तत्स॑वि॒तुः इत्यभिमन्त्र्य पलाशपत्रे निधाय

ॐकारं प्रथमतन्तौ संन्यसामि । अग्नि द्वितीयतन्तौ सं ० ।नागांन् तृतीयतन्तौ सं ॰ । सोमं चतुर्थतन्तौ सं ० । पितॄन् पञ्चमतन्तौ सं ० । प्रजापति षष्ठतन्तौ सं ० । वायुं सप्तम नन्तौ सं ० । सवितारं अष्टमतन्तौ सं ० । सर्वविबुधान्नवभ ० तन्तौ सं ० । इति यज्ञोपवीतस्य नवसु तन्तुषु तन्तुदेवताः संयोज्य ॐ ब्रह्मणे नमः प्रथमावृत्तौ न्यसामि । ॐ हरये नमः द्वितीयावृत्तौ न्यसामि । ॐ ईश्वराय नमः तृतीया वृत्तौ न्यसामि । इति त्रीन्मन्त्रान् त्रिसूत्रीकृतैकैकसूत्रे विन्यस्य ग्रंथौ रुद्रं न्यसामि इति रुद्रं विन्यस्य ॐ तत्से वि॒तुः ॰ इत्यभिमन्त्र्य ॐ तत्स॑वि॒तुः इति मन्त्रेण दशवार मन्त्रित ! भिरद्भिः प्रोक्ष्य यज्ञोपवीतमित्यस्यं परमेष्ठी ऋषिः त्रिष्टुपुच्छदः परमात्मा देवता यज्ञोपवीतधारणे वि ० ॥ ॐ यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात् ॥ आयुष्यमग्न्यं प्रतिमुंच शुभ्र यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः ॥ यज्ञोपवीतमसि यज्ञस्यत्वा यज्ञोपवीतेनोपनह्यामि ॥ इति प्रथमं दक्षिणं बाहुमुद्धृत्य पश्चात्त्कंठे धृत्त्वाऽऽचामेत् ॥ प्रत्युपवीतं प्रक्षालनाद्याचमनांतं कर्म ॥ समुद्रं गच्छस्वाहे त्येकादशानां प्रजापतिऋषिः दैवजगत्यादियजुश्छन्दा सि लिंगोक्तादेवता जीर्णोपवीतनिःसारणे वि ० ॥ ॐ समु॒द्रं गच्छ॒स्वाहा॑ दे॒व ँ स॑वि॒तारं॑ गच्छ॒स्वाहा । अंतरिक्ष गच्छ स्वाहा॑ मि॒त्रावरु॑णौ गच्छ॒स्वाहा॑ ॥ अहोरा॒त्रे गच्छ॒स्वा छन्द स गच्छ॒स्व ॥ द्यावापृथिवी च्छ॒स्वाहा सोमं गच्छ॒स्वाहा॑ ॥ य॒ज्ञं गच्छ॒स्वाहा॑ नमो॑ दि॒व्यं गच्छ॒स्वाहा॑ ॥ अ॒ग्निं वैश्वान॒रं गच्छ॒स्वाहा॑ ॥ इति जीर्णमुपवीत शिरोमार्गेण निःसार्य जले प्लावयेत् ॥ अनेन यज्ञोपवीतधारणकर्मणा( ३० ) ॐ तत्सत्परमेश्वरः प्रीयताम्

॥ प्रातः सन्ध्या ॥

शिरसः प्रजापतिर्यजुश्छन्दः ब्रह्माग्निवाय्वादित्या देवताः ॐ सर्वेषां प्राणायामे वि ० ॥ ॐ भूः ॐ भुवः ॐ स्वः

ॐ महः ॐ जनः ॐ तपः ॐ सत्यं ॐ तत्सवितुर्वरेण्यं

भर्गो दे॒वस्य॑ धीमहि ॥ धियोयोनः प्रचोदयात् ॥ ॐ आपो

ज्योतिरसोऽमृतं ब्रह्म भूर्भुवःस्वरोम् ॥ इति मनसा त्रिरुक्त्व

दक्षिणरंध्रेण वायुं शनैर्विसृजेत् ॥ इति प्राणायामं कृत्वा

देशकालौ संकीर्त्य ममोपात्त दुरितक्षयद्वारा ॐ तत्सत्परमे

श्वरप्रीत्यर्थं प्रातः सन्ध्यामुपासिष्ये इति सङ्कल्प्य गोकर्ण कृति

हस्तेन जलं गृहीत्वा सूर्यश्त्यस्य नारायणऋषिः प्रकृति

च्छन्दः सूर्यो देवता मन्त्राचमने वि ० ॥ ॐ सूर्यश्च मा

मन्युश्च मन्युपतयश्च मन्युकृतेभ्यः । पापेभ्यो रक्षतां ।

यद्रात्र्या पापमकार्ष । मनसा वाचा हस्ताभ्यां पद्भ्यामुद

रेण शिश्ना । रात्रिस्तदवलुपतु । यत्किंच दुरित मयि । इद

महं माममृतयोनौ सूर्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा ॥ इति

जलं पीत्वाऽऽचम्य- आपोहिष्टेति तिसृणां सिंधुद्वीप ऋषिः

गायत्रच्छन्दः आपो देवता मार्जने वि ० ॥ ॐ आपोहिष्ठा

म॑यो॒भुवः॑ः ( शिरसि ) तान॑ ऊ॒र्जे द॑धातनः ( पादयोः ) म॒हे

रणा॑य॒ चक्षसे ( हृदये ) यव॑ः शि॒वतम॒रस॑ : ( हृदये ) तस्य

भाजयते॒ हन॑ः ( पादयोः ) उश॒तीरि॑व मा॒तर॑ : ( शिरमि )

तस्मा अरंगमाम : ( शिरसि ) यस्य॒ क्षय॑य॒ जिन्वेथ हृदये

आप ज॒नय॑था चनः ( पादयोः ) इति प्रतिपदं तत्तत्स्थानेषु धृत्वा उत्तमा तारकोपेता मध्यमा लुप्ततारका ॥ अधमा

सूर्यसहिता प्रातःसन्ध्या त्रिधा मता ॥ ग्रामाद्वहिः प्राच्यांउदीच्यां ईशान्यां दिशि प्रशस्तजलाशयमुपेत्य गृहेचेद्देवद्विजगोष्ठतुलस्यादिसन्निधौ शुचौ देशे कुशाद्यासनेगाङ्मुख उपविश्य सव्ये कुशानादाय दक्षिणे पवित्रेअंतर्जीनुः फेनबुद्बुदादिरहितं शुद्धजलं वामान्वारबूधनगोकर्णकातिना दक्षिणहस्तेना दायाविरलांगुलिरंगुष्ठमूलगतब्राह्मतर्येिण त्रिः पीत्वा द्विरुन्मज्य जलमंगुलीभिः सावयित्वापदावभ्युक्ष्य , सोदकाम्यांसंहतदक्षमध्यमानामिकाभ्यांमुखं , तादृशतजन्यंगुष्ठाभ्यां नासिकां , तादृशानामिकांगुष्टाभ्यांनेत्रे तथैव श्रोत्रे तादृशक निष्ठिकांगुष्ठाभ्यां नाभिं तादृश करतलेन हृदयं तादृशसर्वांगुलीमिः शिरः तादृशांगुल्य रसौस्पृशेत् ॥ एवं द्विराचम्य प्राणायामं कुर्यात् ॥ पञ्चांगुलीमिनसां धृत्वा वामरंध्रेण वायुमापूर्य निरोधेन कुंभकं कृत्वा प्रणवस्य परब्रह्मा ऋषिः दैवी गायत्रीच्छन्दः परमात्मा देवतासप्तानां व्याहृतीनांविश्वामित्रजमदग्निभरद्वाज गौतमात्रिवसिष्ठकश्यप ऋषयः गायत्र्युष्णिगनुहुन्बहतीपंक्तिस्त्रिष्टुब्जगत्यः छन्दांसि ब्रह्माग्निवाय्व।दित्यवरुणेंद्र विश्वेदेवा देवताः तत्सवि ।

तुरित्यस्य विश्वामित्र ऋषिः गायत्रीच्छन्दः सविता देवता( ३२ ) तर्जनीमध्यमाभ्यां धतैः कुञैः सोदकैमार्जयित्वा गोकर्णा कृतिहस्तेन जलमादाय द्रुपदादिवेत्यस्य प्रजापतिऋषिः अनुष्टुप्च्छन्द : आपो देवताः पापपुरुषविसर्जने वि ० ॥ ॐ द्रुप॒दादे॑व मुमुच॒ानः स्व॒न्न स्तो मदिव ॥ पुतं प॒वित्रे॑णे॒ वाज्य॒माप॑ः शु॒न्धन्तु मैन॑सः ॥ इति नासिकांतं नीत्त्वा वामनासापुटेन वायुं निरुध्य दक्षनासया पापपुरुषं बहिर्निःसार्य तज्जलमनवलोकयन् वामभागे रमसा निक्षि प्याचम्य पूर्णोदकांजलिरषिन्नम्नस्तिष्ठन् – प्रणवस्य परब्रह्मा ऋषिः दैवी गायत्रीछन्दः परमात्मा देवता समस्तव्याहृतेः प्रजापतिऋषिः दैवीबृहर्ताछन्द : प्रजापतिर्देवता तत्सवितुरि त्यस्यविश्वामित्रऋषिः गायत्रीछन्दः सविता देवता श्रीसूर्यार्ध्य दाने वि ० ॥ ॐ भूर्भुव॒ःस्व॑ तत्स॑वि॒तुर्वरेण्य॒० श्रीसूर्यनारा यणपरमात्माने इदमर्थ्य समर्पयामि । इत्यंजलिं गोश्रृंग

मात्रमुद्धृत्य जले तदभावे प्रोक्षितभूमौ प्रक्षिपेत् । इति ।

त्रण्यिर्ध्याणि दद्यात् ॥ कालातिपत्तौ काललोपप्रत्त्यवायपरिहा राथं चतुर्थर्घ्यदानं करिष्ये इति संकल्पपूर्वकं चतुर्थमर्थ्य

दत्वा असावादित्यो ब्रह्मा – इत्यात्मानं प्रदक्षिणं जलेन परि

षिच्याप उपश्पृश्याचम्यात्थाय भूम्यां लग्नपाणिः स्वस्ति काकारपाणिः सूर्याभिमुखो वक्ष्यमाणमन्त्रैः चतुर्भिरुपस्थानं कार्यं । उद्वयंतम इत्यस्याः प्रकण्व ऋषिः अनुष्टुप्च्छन्दः ,

उदुत्यमित्यस्याः प्रस्कण्व ऋषिः गायत्रीच्छन्दः चित्रदेवाना 1 ९ ] ( ३३ ) मित्यस्याः कुत्स ऋषिस्त्रिष्टुप छन्दः तच्चक्षुरित्यस्या दध्यङा थर्वणऋषिः पंक्तिश्छन्दः सर्वासां सूर्योपस्थाने वि ० ॥ ॐ उद्व॒यंतम॑ स॒स्परि॒स्व॒ः पश्य॑त॒ उत्त॑रम् ॥ दे॒वं दे॑व॒त्रा सुर्य॒मम॑न्म॒ज्योति॑रुत्त॒मम् ॥ १ ॥ उदु॒त्यं जा॒तवे॑दस॑ दे॒वं वहति के॒तव॑ः ॥ ह॒शे विश्व॑ाय॒ सूर्य॑म् ॥ २ ॥ चि॒त्रं दे॒वाना

मुगा॒ादकं चक्षु॑मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्य॒ग्नेः ॥ आप्रा॒द्यावा॑

पृथि॒वी अंतरि॑क्ष सूर्य आत्मा जग॑तस्त॒स्थुष॑श्च ॥ ३ ॥ तच्चक्षु॑र्दे॒वहितं पु॒रस्ता॑च्छुकमुच्चर॑त् ॥ पश्ये॑म श॒रद॑ः श॒तं

जीवे॑म श॒रद॑ श॒त ँ शृण॒याम॑ श॒रद॑ श॒तम् ॥ ४ ॥ इत्युप

स्थाय तेजोऽसीत्यस्य परमेष्ठी ऋषिः यजुश्छन्दः आज्यं

देवता गायत्र्यावाहने वि ॰ ॥ ॐ तेजो॑ऽसि शु॒क्रम॑स्य॒मृत॑ मसि॒ धाम॒ नामा॑सि ॥ प्रि॒यं दे॒वाना॒मना॑घृष्टं देव॒यज॑नं ॥

गायत्रीं त्र्यक्षगं बालां साक्षसूत्रकमडंलुं ॥ रक्तवस्त्रां चतु र्वत्क्रां हंसवाहनसंस्थितां ॥ ऋग्वेदेन कृतोत्संगां लातव्य .

जसगोत्रजां ॥ ब्रह्माणीं ब्रह्मदेवत्यां ब्रह्मलोकनिवासिनीं ॥ आवाहयाम्यहं देवीमायान्तीं सूर्यमण्डलात् ॥ आगच्छ वरदे

देवि त्र्यक्षरे ब्रह्मवादिनि ॥ गायत्रि छन्दसां मातः ब्रह्मयोने

नमोऽस्तु ते ॥ इति गायत्रीमाबाह्य ॥ ॐ गायत्र्यस्यैक

पदी ॥ द्विपदी त्रिपदी चतुष्पद्यपदसि नहिपद्यसे नमस्ते तुरीयाय दर्शताय पदाय परोरजसे सावदोमाप्रापत् ॥ इत्यु

पस्थाय — प्रणवस्य परब्रह्मा ऋषिः दैवी गायत्रीच्छन्दः पर( ३४ ) मात्मा देवता व्याहृतीनां प्रजापतिऋषिः गायत्र्युष्णिगनु ष्टुभः छन्दांसि अग्निवाय्वादित्याः गायत्र्याविश्वामित्रऋषिः गायत्रीछन्दः सवितः देवता अग्निर्मुखं ब्रह्मा शिरः विष्णु हृदयं रुद्रः शिखा पृथिवी योनिः प्राणापानव्यानोदान समाना सप्राणा रक्तवर्णा सांख्यायनसगोत्रा गायत्री चतु विंशत्यक्षरा त्रिपदा षट् कुक्षिः पञ्चशीर्षा प्रातःसन्ध्यायां जपे वि ० ॥ ॐ तत्सवितुः अङ्गुष्ठाभ्यां नमः ॐ वरेण्यं तर्जनीभ्यां नमः ॐ भर्गो देवस्य मध्यमाभ्यां नमः ॐ धीमहि अनामिकाम्यां नमः ॐ धियो योनः कनिष्टि काभ्यां नमः ॐ प्रचोदयात् करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः ॐ तत्सवितुः हृदयाय नमः ॐ वरेण्यं शिरसे स्वाहा ॐ भर्गो देवस्य शिखायै वषट् ॐ धीमहि कवचाय ॐ धियो योनः नेत्रत्रयाय वषट् ॐ प्रचोदयात् अस्त्राय फट् ॥ ॐ मूर्भुवः स्वः इति दिग्बन्धः ॥ अथध्यानं ॥ मुक्ताविद्महेमनीलघवलच्छायै मुखैत्रीक्षणै र्युक्तामिंदुकलानिबद्धमुकुटां तत्वार्थवर्णात्मिकां ॥ गायत्री वरदामयांकुशकशां शूलं कपालं गुणं शंखचक्रमथारविंद गलं हस्तैर्वहंतीं मजे ॥ इति ध्यात्वा ॥ सुमुखं संपुटं चैव विततं विस्तृतं तथा ॥ द्विमुखं त्रिमुखं चैव चतुष्पञ्च मुखं तथा ॥ षण्मुखोऽधोमुखं चैव व्यापिकांजलिकं तथा ॥ शकटं ंयमपाशं च ग्रंथितं चोन्मुखोन्मुखं ॥ प्रलंचं मुष्टिकं ( ३५ ) चैव मत्स्यः कूर्मों वराहक । सिंहाक्रांन्तं महाक्रांन्तं मुद्भर पल्लवं तथा ॥ इति मुद्राः प्रदर्श्य प्राङ्मुखस्तिष्ठन् नाभिसमकरधृतया गोमुखीगुप्तया वस्त्राच्छादितया वा रुद्राक्षादिमालया सप्रणवव्याहीतकां सहस्राष्टोत्तरशताष्टाविं शत्यन्यतमसंख्यावधि जप्त्वा सुरभिः ज्ञानं शूर्प योनिः कूर्मः कमलं लिंग निर्याणं इत्यष्टौ मुद्राः प्रदर्श्य विश्वत चक्षुरित्यस्या विश्वकर्मा भौवनऋषिः त्रिष्टुरच्छन्दः विश्व कर्मा देवता आत्मप्रदक्षिणे विनियोगः ॐ वि॒श्वत॑श्वक्षत वि॒श्वतो॑मुखोवि॒श्वतो॑बाहुरुतवि॒श्वत॑स्पात् । स॑वा॒हुभ्यां॒ धम॑ति

( भूम ज॒नय॑न् दे॒व एकः॑ः ॥ इति प्रदक्षिणं परि क्रम्य ॐ प्राच्यैदिशे इन्द्राय च नमः ॐआग्नेय दिशेअग्नये च नमः ॐ दक्षिणायै दिशे यमाय च नमः ॐ निरृत्यै दिशे निर्ऋतये च नमः ॐ प्रतीच्यै दिशे वरुणाय च नमः ॐ वायव्यै दिशे वायवे च नमः ॐ उदीच्यै दिशे सोमाय च नमः ॐ ईशान्य दिशे ईश्वराय च नमः ऊर्ध्वाय दिशे ब्रह्मणे च नमः ॐ अधरायै दिशे पृथिव्यै च नमः अन्त रिक्षायै दिशे श्रीमहाविष्णवे च नमः इति दिशश्च देवताश्च नत्वा ॐ सन्ध्यायै नमः ॐ गायत्र्यै नमः ॐ सावित्र्यै नमः ॐ सरस्वत्यै नमः सर्वाभ्यो देवताभ्यो नमः गुरुभ्यो नमः : मुनिभ्यो नमः ऋषिभ्यो नमः नमो ब्रह्मणइत्यस्य प्रजाप निर्ऋषिःत्रिष्टुपच्छन्दः विश्वेदेवा देवता नमस्करणे विनियोगः ॥ .

.( ३६ ) १० ] ( ३७ ) ॐ नमो ब्रह्मणे नमो अ॒स्त्वग्नये नमः पृथिव्यै नम ओष देव परिपूर्ण तदस्तु मे ॥ इति विष्णुं प्रणम्य प्रार्थ्य च ॥ अनेन प्रातः सन्ध्योपासनकर्मणा भगवान् श्रीपरमेश्वरः प्रीयताम् ॥ ॐ तत्सद् ब्रह्मार्पणमस्तु ॥ मन्त्रमध्ये क्रिया मध्ये विष्णोः स्मरणपूर्वकम् ॥ यत्किचित्क्रियते कर्म तत्कर्म सफलं भवेत् ॥ विष्णवे नमः इति त्रिर्मनसा जप्त्व ‘ द्विराचामेत् ॥ धीभ्यः । नमो वाचे नमो वाचस्पतये नमो विष्णवे महते करोमि ॥ नमोस्त्वनंतायेत्यस्य प्रजापतिऋषिः जगतच्छन्दः नारायणो देवता नमस्करणे विनियोगः । नमोऽस्त्वनन्ताय सहस्रमूर्तये सहस्रपादाक्षशिरोरुबाइवे ॥ सहस्रनाम्ने पुरु षाय शाश्वते सहस्रकोटीयुगधारिणं नमः ॥ इति च नत्वोप विश्य देवागातुविद इत्यस्यामनसस्पतिऋषिः विराट् च्छन्दः वातो देवता , उत्तम इत्यस्य वामदेवऋषिः अनुष्टुप् च्छन्दः गायत्री देवता द्वयोर्गायत्रीविसर्जने विनियोगः । ॐ देवा॑गातुविदो गा॒तुमि॒त्वा गा॒तुर्मत ॥ मन॑स॒स्पत इ॒मं देव य॒ज्ञ ँस्वा वाते॑ धाः ॥ उत्तमे शिखरे जाते भूम्यां पर्वतमूर्धनि ॥ ब्राह्मणेभ्योऽभ्यनुज्ञाता गच्छदेवि यथासुख । इति गायत्रीं विसृज्य अमुकप्रवरा न्वतामुकसगोत्र शुक्लय जुर्वेदाम्नाय वाजसनेय कण्वशाखाध्यायी अमुकशर्माहं भो सन्ध्ये स्वाममिवादयामि ॥ इति स्वस्तिकाकारपाणिभ्यां

दक्षिणपाद भुवं संगृह्य शिरोवनमयेत् ॥ एवमाचार्यवृद्धादीनपि कर्णो स्पृष्ट्वा दक्षिणोत्तरपाणिभ्यां दक्षिणपाणिना वामेन वामं स्पृष्ट्वा शिरोवनमनमिति पादोपसंग्रहणपूर्वक मभिवाद्याचम्य यस्यस्मृत्या च नामोक्त्या तपःसन्ध्या क्रिय।दिषु ॥ न्यूनं संपूर्णतां याति सद्यो वंदे मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं सुरेश्वर ॥ यत्कृतं तु मया .

॥ अग्निकार्य ब्रह्मचारिणः ॥

कृतसन्ध्येोपासनो ब्रह्मचारी , आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीर्त्य श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ प्रातःसमिदाधानं करिष्ये तदंगभूतं स्थंडिलादि कार्रष्ये ॥ इति कल्य स्थंडिलं निर्माय तत्र अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां मूलधृतैस्त्रिभिः कुशैस्त्रिः प्राक्संस्थं उदक्संस्थं वा त्रिः परिसमुह्य , गोम योदकाभ्यां पूर्ववत्त्रिरुपलिप्य , कुशमूलेन तिस्रो रेखाः प्राक्संस्था उदक्संस्था वा स्थंडिलायामपरिमिता उदगग्राः प्रागग्रा बोल्लिख्य , उल्लेखनक्रमेणांगुष्ठानामिकाभ्यां रेखाभ्यः प्राच्यां पांसुन्नुद्धृत्य कुशजलयुतेनाघोमुखेन दक्षिणपाणिना प्रतिरेखमभ्युक्ष्यं – अन्वग्निरित्यस्याः पुरोधा ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः अग्निर्देवता अग्न्याहरणे वि ० ॥ ॐ अग्निषसा मग्र॑मख्य॒दन्वहा॑नि प्रथ॒मो ज॒तवे॑दाः ॥ अनु॒सूर्य॑स्य पुरु॒त्राच॑ ॥श्मीननु॒द्यावा॑पृथि॒वी आत॑त॑थ ॥ इत्यग्निमाहृत्याग्नेय कोणे निधायं पृष्टोदिवीत्यस्याः कुत्स ऋषिः त्रिष्टुप्च्छन्दः वैश्वा( ३८ ) नरो देवता अग्निप्रतिष्ठापने वि ० ॥ ॐ पृष्टो विपृष्ट अ॒ग्निः पृ॑थि॒व्या॑ पृ॒ष्टो विश्वा॒ ओष॑ध॒रावि॑वेश । वै॒श्वा॒ान॒रः सह॑सा पृ॒ष्टो अ॒ग्निः सनो॒ दिवा॒ा सरे॒षस्तु नक्तं ॥ इति स्थंडिलेऽग्नि पावकनाम्ना प्रतिष्ठाप्य ता सवितुरित्यस्याः कण्व ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः , तत्सवितुर्विश्व निदेवसवितरिति द्वयोर्वैिश्वामित्रऋषिः गायत्रीच्छन्दः सर्वासां सविता देवता अग्निप्रज्वालने वि ० ॥ ॐ ता स॑वि॒तुर्वरे॑ण्यस्य चि॒त्रामाहं वृ॑णे सुम॒तं वि॒श्वज॑न्याम् ॥ याम॑स्य॒ कण्वो अदु॑ह॒त्प्रन स॒हस्र॑धा İ पय॑सा महगाम् ॥ ॐ तत्स॑वि॒तुः ॥ ॐ विश्वा॑नि देवसवितर्दुरि॒तानि॒ परा॑सुष ॥ यत्र॒द्रं तन्न॒ आसु॑व ॥ इति प्रतिमन्त्रं प्रज्वाल्य – चत्वारिशृंगा इत्यस्या वामदेव ऋषिः त्रिष्टुप् च्छन्दः अग्निर्देवता अग्निध्याने वि ० ॐ चरचर शृंगा त्रयो॑ अस्य॒ पाढ़ा द्वे स॒प्त हस्तासे ०

–

अभ्य ॥ त्रिवा॑य॒द्धो वृ॑ष॒मा रो॑रवीति म॒हो दे॒वो मर्त्यो आविवेश ॥ सप्ताहं त्रिपादं च सप्तहस्तं द्विनासिकं ॥ चतुर्वन्क्रं पळक्षं चतुःशृंगं द्विशीर्षकं ॥ स्वाहां तू दक्षिणे पाच देवीं वामे स्वधां तथा ॥ दधानं दक्षिणहस्तैः शक्ति पार्श्वे मिध्मं स्रुवं स्रुचं ॥ तोमरं व्यजनं वामैर्घृतपात्रं तथैव च !! मेषारूढं सुखासीनं जटामुकुटमंडितं ॥ स्वात्माभिमुखमासीनं ध्यायेद्देवं हुताशनं ॥ इति ध्यात्वा एषोहदेव इत्यस्याः स्वयंभूऋषिः त्रिष्टुपूंच्छन्दः आत्मा देवता अग्निसम्मुखीक ( ३ ९ ) रणे वि ० ॥ ॐ ए॒षो ह॑ दे॒वः प्र॒दिशोनु सवी॒ः पूर्वोह जा॒ातः सउ॒ गर्भै अ॒तः ॥ स ए॒व जातः सज॑नि॒ष्यमा॑णः पृत्यङ् जना॑स्तिष्ठति स॒र्वतो॑ मुखः ॥ मेष रूढ शांडिल्यसगोत्र प्राङ्मुख देवाग्ने मम संमुखो भव इति प्रार्थ्य गंधपुष्पा क्षतैः ( प्राच्यां ) ॐ अग्नये नमः ( आग्नेय्यां ) ॐ हुत वाहनाय नमः ( दक्षिणस्यां ) ॐ हुताशनाय नमः ( नैऋ त्यां ) ॐ कृष्णवर्त्मने नमः ( प्रतीच्यां ) ॐ देवमुनाय नमः ( वायव्यां ) ॐ सप्तजिह्वाय नमः ( उदीच्यां ॐ वैश्वानराय नमः ( ईशान्यां ) ॐ जातवेदसे नम मध्ये ॐ यज्ञपुरुषाय नमः ॥ इति सम्पूजयेत् ॥ अग्नयेसुश्रव इत्यादि पञ्चानां प्रजापतिऋषिः यजुश्च्छन्दः अग्निर्देवता अग्सिमिंधने वि ० ॐ अग्ने सुश्रवः सुश्रवसं मा कुरु । ॐ यथास्वमग्ने सुश्रवः सुश्रवा असित ॐ एवं मा सुश्रवः सौश्रवसं कुरु । ॐ- यथा त्वमग्मे देवानां यज्ञस्य निधिपा असि । ॐ एवमहं मनुष्याणां यज्ञस्य निधिपो भूयासं ॥ इति पञ्चभित्रैः प्रतिमन्त्रं शुष्कगोमय . खण्डादींधनप्रक्षेपेणाग्नं संधुक्ष्य दक्षिणहस्तगृहतिन जलेन प्रदक्षिण परिषिच्य चोत्थाय । अग्नये समिधमित्यस्य प्रजापतिऋषिः विकृतिश्च्छन्दः समिद्देवता समिदाधानेवि ० ॥ ॐ अग्नये समिधमाहार्ष बहते जातवेदसे । यथा त्वमग्ने समिधा समिध्यसे । एवमहमायुषा मेधया वर्चसा( ४० ) ११ ] ( ४१ )

निचम आप्यायतां इति शिरः प्रभृति पादांत सर्वांगमालभ्य प्रजया पशुभिर्ब्रह्मवर्चसेन समिंधे । जीवपुत्रो ममाचार्यो विमार्जनं कृत्वा अङ्गानिचम इत्यादीनां प्रजापतिऋषिः मेधाव्यहमसान्यनिराकरिष्णुर्यशस्वी तेजस्वी ब्रह्मवर्चस्य यजुश्च्छन्द : लिंगोक्ता देवता अङ्गालभने वि ० ॥ ॐ अङ्गा नादो भूयास ँस्वाहा ॥ इति मन्त्रेण समिधमेकमग्नावाषाया नेनैव द्वितीयां तृतीयां च मन्त्रावृत्यादध्यात् ॥ यद्वा एषातइत्यस्याः प्रजापतिर्ऋषिः अनुष्टुपच्छन्दः अग्निर्दे वता समिदाधानेवि ० । ॐ ए॒षाते॑ अग्ने॑ स॒मत्ता बर्द्धस्व चाच॑प्यायस्व ॥ व॒द्भि॑ष॒महि च व॒यमाच॑प्याशिषीमहि स्वाहा ॥ इति वा मन्त्रावृत्या समिदाधानं । मन्त्रद्वयं वा प्रतिसमिदावृत्या योजनीयं ॥ इदमग्नये नममेति सर्वत्रत्यागः तत उपविश्य ॐ अग्नेसुश्रवः सुश्र ० ॐ यथा त्वमग्ने ० ॐ एवं मासु ० ॐ यथा त्वमग्ने ० ॐ एवमहं ० इति पुनरिधनप्रक्षेपेणाग्नि प्राग्वत्संधुक्ष्य जलेन प्रदक्षिणमग्नि पर्युक्ष्य च तूष्णीं पाणी प्रतप्य च तनूपा इति चतुर्णां प्रजापतिऋषिः यजुश्कंदः अग्निर्देवता मेघां मे देव इति त्रयाणां प्रजापतिऋषिर्यजुश्छन्द : लिंगोक्ता देवता सर्वेषां मुखावमर्शने विनियोगः ॥ ॐ त॒नुषा अग्ने॑सि॒ तन्व॑ मे पाहि ॐ आयु अग्ने॒ स्यायु॑र्मे देहि । ॐ व॒र्चोदा अग्ने सि॒वर्चो मे देहि । अग्ने॒ यन्मे॑ त॒न्वा ऊ॒नं तन्म॒ आपृ॑ण ॐ मेधां मे देवः सविता आदधातु ॐ मेधूमे देवी सरस्वती आदधातु ॐ मेघामाश्विनौ देवावाधत्ता॑ पुष्करस्रजौ इति प्रतिमन्त्रं तूष्णीमग्नौ पाणी प्रतप्य मुख वाक्चम आप्यायतां इति मुखं ॐ प्राणश्चम आप्या यतां इति नासिके ॐ चक्षुश्चम आप्यायतां इति मन्त्रा वृत्या चक्षुषी ॐ श्रोत्रं चम आप्यायतां इति तथैव कर्णौ आलभ्य ॐ यशोषलं चम आप्यायतां इति मन्त्रपाठमात्रं कार्यं । कश्यपश्येत्यस्याः नारायणऋषिः उष्णिक्च्छन्दः आशीर्देवता प्रतिपादं अनामिकागृहीतभस्मना तिलकधारणे वि ० ॥ ललाटे ॐ कश्यप॑श्य त्र्यापू॒षं , कंठे ॐ ज॒मद॑ग्ने स्त्र्यायुषं , बाव्होः ॐ यद्दे॒वने॑त्र्यायु॒षं , हृदि ॐ तन्मे॑ अस्तु व्यायुषं , तिलकं धृत्वा ॐ स्वस्ति श्रद्धां मेघां यशः प्रज्ञां विद्यां बुद्धि श्रियं बलं ॥ आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन ॥ इत्यग्नि प्रार्थ्य अमुकप्रवरान्वितामुकसगोत्रः शुक्लयजुर्वेदाम्नायवाजसनेयकण्वशाखाध्यायी अमुकशर्माऽहं मो अग्ने त्वामाभिवादयामि इत्यभिवाद्य ॐ यंस्यस्मृत्या ० इति विष्णुं नत्वा अनेन प्रातः समिदाधानकर्मणा मग वान् श्रीपरमेश्वरः प्रीयतां ॥ ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु इति कर्मेश्वरार्पणं कृत्वा ॐ अग्ने॒ नये॑ सु॒पथा॑ रा॒ये अ॒स्मान् विश्वा॑नि देव व॒युना॑नि वि॒द्वान् ॥ यु॑यो॒ोष्प॒स्मज्ज॑हुराण मेनो भूयि॑ष्ठां ते॒ नम॑ उक्त विषेम ॥ इत्यग्न प्रदक्षिणकृत्य –

. T( ४२ ) नत्वा- गच्छ गच्छ सुरस्थाने स्वस्थानं परमेश्वर । यत्र ब्रह्मादयो देव।स्तत्र गच्छ हुताशन ॥ इत्यग्नि

विसृजेत् ॥ सायं तु प्रातः पदस्थाने सायं पदेनीकृत्वैवमेव समिदाघानं कुर्यात् ॥

॥ सूर्यद्वादशनमस्काराः ॥

आचम्य प्राणानायम्य अद्यपूर्वोच्चरितवर्तमान एवंगुणविशेषणविशिष्टे देशे काले च ममायुरारोग्यश्वर्यामिवृष्यथश्रीसूर्यनारायणात्मकतत्सत्परमेश्वर प्रीत्यर्थ राख्यं कर्म करिष्ये इति सङ्कल्प्य पात्रे शुद्धजलं गृहीत्वा द्वादशनमस्कतत्र गंधाक्षतपुष्पाणि निक्षिप्य आकृष्णेनेत्यस्या हिरव्यस्तूपऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः सविता देवता सूर्यध्याने वि ० ॥ ॐ आकृष्णेन॒ रज॑सा॒ा वर्तमानो निवे॒शय॑न्त॒मृतं॒ मर्त्यंच ॥ हिरण्ययेन सविता रथेना दे॒वो या॑ति॒ भुव॑नानि॒ पश्य॑न् ॥ ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्ती नारायणः सरसिजास नसन्निविष्टः ॥ केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवपुर्घृतशंखचक्रः ॥ इति सवितारं ध्यात्वा ॐ मित्राय नमः ॐ रवये नमः ॐ सूर्याय नमः ॐ भानवे नमः ॐ खगाय ॐ पूष्णे नमः ॐ हिर व्यगर्भाय नमः ॐ मरीचये नमः ॐ आदित्याय नमः ॐ सवित्रे नमः ॐ अर्काय नमः ॐ भास्कराय

नमः ॐ मित्ररविसूर्य मानुस्खगपूष हिरण्यगर्भ मरीच्या – ( ४३ ) दित्य सवित्रर्क मास्करेभ्यो नमः विनता तनयो देवः कर्मसाक्षी सुरेश्वरः ॥ सप्ताश्वः सप्तरज्जुश्च अरुणो मे प्रसी दतु ॥ कर्मसाक्षिणे अरुणाय नमः ॥ इति साष्टां

नत्वा अनेन द्वादशनमस्काराख्येन कर्मणा भगवान् श्रीस वितृनारायणात्मा परमेश्वरः प्रीयतां ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु । इति कर्मेश्वरार्पणं कृत्वा अकालमृत्युहरणं सर्वव्याधिवि

नाशनं ॥ सूर्यपादोदकं तीर्थ जठरे धारयाम्यहं ॥

इति तीर्थ गृहीयात् ॥ आदित्यस्य नमस्कारं ये कुर्वति दिने दिने ॥ जन्मांतरसहस्रेषु दारिन्नोपजायते इति ।

॥ श्रीसूर्यार्घ्यदानविधिः ॥

आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीर्त्य श्री सच्चि दानंदयन परमेश्वरस्वरूपश्री सवितृसूर्यनारायणप्रीत्यर्थम शरीरे उत्पन्नोत्पत्स्यमानस कलामय निवृत्तिपूर्वकं क्षिप्रारोग्य

प्राप्तिद्वाराऽऽयुष्यामिवृद्धयर्थं च तिलरक्ततंडुलयवदवदर्भ रक्तपुष्पचंदन मिश्रितोदकेन ताम्रपात्रेण सप्ततिसंख्याका प्रदान करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य ध्येयः सदा सवितृमण्डल मध्यवर्ती नारायणः सरसिजासनसन्निविष्टः ॥ केयूरवान् मकरकुंडलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवपुर्घृतशंखचक्रः ॥ इति ध्यात्वा सवितारं गंधादिपञ्चोपचारैः संपूज्य ताम्रपात्रे रक्तचंदनयवरक्ततंडुलतिलदभेदूवरक्तपुष्पबित्वमिश्रितोद कं

पात्रे गृहीत्वा अवनिकृतजानुमण्डल : अर्ध्यदानं कुर्यात् ॥

ॐ रवये नमः

इदमर्थ्य स ०७

ॐ विवस्वते नमः इदमर्ध्य स ० ८ ॐ विश्वकर्मणे इदमर्थ्य स तद्यथा- ॐ हंसाय नमः इदमर्थ्य समर्पयामि ॥ १ ॥ ॐ भयनाशनाय नमः इदम स ० ४४ ॐ छन्दोवा

ॐ भानवे नमः इदमर्थ्य स ० ॥ २ ॥ ॐ सहस्रांशवे य नमः इदम ० ४५ ॐ वेदवेद्याय नमः इदम ० ४६

नमः इदमर्थ्य स ० ३ ॐ तपनाय नमः इदमर्ध्य स ० ४ ॐ भास्वते नमः इदम ० ४७ ॐ पूष्णे नमः इदम

तापनाय नमः इदमध्ये स ० ५ ॐ वृषाकपये नमः इदम ० ४ ९ ॐ एकचक्ररथाय नमः

६ ॐ विकर्तनाय नमः इदम ० ५० ॐ मित्राय नमः इदम ० ५१ ॐ मंदेहाय

नमः इदम ० ५२ ॐ तमिस्रहणे नमः इदम ० ५३ ॐनमः इदमर्थ्य स ० ९ विभावसवे नमः इदमर्थ्य स ० १० दैत्यघ्नाय नमः इदम ० ५४ ॐ पापहर्त्रे नमः इदम ०५५

ॐ विश्वरूपाय नमः इदमर्ध्य स • ११ ॐ विश्व ॐ धर्माय नमः इदम ०५६ ॐ धर्मप्रकाशकाय नमः इद

कर्त्रे नमः इदमर्ध्य स ० १२ ॐ मार्तंडाय नमः

१४ ॐ अंशुमते नमः १५

१६ ॐ उष्णगवे ० १७ ॐ सूर्याय ०

म ० ५७ ॐ हेळिकाय नमः इदम ० ५८ ॐ चित्रभानवे

नमः इदम ० ५ ९ ॐ कलिघ्नाय नमः इदम ० ६० ॐ

तार्क्ष्यवाहनाय नमः इदम ० ६१ ॐ दिक्पतये नमः हृद

१ ९ ॐ ब्रध्नाय ० २० म ० ६२ ॐ पद्मिनीनाथाय नमः इदम ० ६३ ॐ कुशेश

द्वादशाल ने ० २२ ॐ सप्तह यकराय नमः इदम ० ६४ ॐ हरये नमः इदम ० ६५

राय ० २३ ॐ भास्कराय ० २४ ॐ अहस्कराय ० २५ ॐ घर्मरश्मये नमः इदम ० ६६ ॐ दुर्निरीक्ष्याय नमः इदम ० १३ ॐ मिहिराय ०

ॐ आदित्याय ०

नमः इ ० १८ ॐ अर्यम्णे •

ॐ दिवाकराय ० २१ ॐ

! ॐ खगाय ॰ २६ ॐ सूराय ० २७ ॐ प्रभाकराय ० २८ॐ श्रीमते लोकचक्षुषे ॰ २ ९ ॐ ग्रहेश्वराय ० ३०

ॐ त्रिलोकेशाय ० ३१ ॐ लोकसाक्षिण ०३ य् ॐ तमोऽ

रखें ० ३३ ॐ शाश्वताय ० ३४ ॐ शुचये ० ३५ ॐ

गमस्तिहराय ० ३६ ॐ तीव्रांशत्रे • ३७ ॐ तरणये ०३८

ॐ सुमहारणये ० ३ ९ ॐ ट्र्युमणये ० ४० ॐ हरिद

श्वाय ० ४१ ॐ अर्काय ० ४२ ॐ मानुमते नम इ ० ४३ इदम ० ६७ ॐ चडांशवे नमः इदम ० ६८ ॐ कश्यपा

स्मजाय नमः इदमर्थ्यं समर्पयामि ॥ ७० ॥ इति प्रत्येकं

सूर्यं दृष्ट्वा दृष्ट्वार्घ्यं दद्यात् ॥ ततोऽर्ध्यवत्साष्टांगं प्रतिमन्त्रं

प्रणमेत् ॥ ततः – अर्ध्यनत्यादिकं चैव कृतं यत्वदनुग्रहात्

तेन मे कर्मणा देव प्रीतो भव वरप्रद ॥ इति क्षमाप्यानेन

सूर्याध्यादानकर्मण । भगवान् श्रीसच्चिदानंदस्वरूपीपरमेश्वरः

प्रीयताम् । ॐ तत्सद्द्ब्रह्मार्पणमस्तु ॥ इति क ० विधिः ॥ –

०

॥ अथ नित्यदानं ॥

प्रत्यहं दनस्य कर्तव्यत्वेन स्मरणात् सर्वैरपि स्वस्व वित्तानुसारेणनिधान्यादिकं प्रत्यहं पात्रेदेयं । असंभवे पूगफलादि वा देयं ॥ ( ४७ ) दरश्च विकटो विघ्ननाशो गणाधिपः ॥ धूम्रकेतुर्गणा ध्यक्षो भालचंद्रो गजाननः ॥ द्वादशैतानि नामानि यः

॥ अथ देवपूजाविधिः ॥

सूर्योदयात्प्राक् स्नानादिना शुचिभूत्वा देवागारमुपेत्य षहिः स्थित्वा घंटाघोषेण देवं प्रबोध्य स्तुत्वा मंगला र्तिकं कृत्वा अंतः प्रविश्यांगुष्ठतर्जनीभ्यां निर्माल्याप सारणं कृत्वा तत्कालोचितं कर्म निर्वर्त्य प्रातर्होमांते ब्रह्मयज्ञांते माध्यान्हिककर्मीवसाने वा देवागाराद्वहिः पौराणविधिना द्विराचम्य त्रिः प्राणानायम्य ॐ श्रीम न्महागणाधिपतये नमः लक्ष्मीनारायणाम्यां नमः उमा महेश्वराभ्यां नमः वाणीहिरण्यगर्भाम्यां नमः शचीपुरंद राम्यां नमः मातापितृभ्यां नमः इष्टदेवताभ्यो नमः कुलदेवताभ्यो नमः ग्रामदेवताभ्यो नमः स्थानदेवताभ्यो भगवान् मंगलायतनं नमः वास्तुदेवताभ्यो नमः आदित्यादिनवग्रहदेवताभ्यो कुतस्तेषां पराजयः ॥ येषामिंदीवरश्यामो हृदयस्थो जनार्दनः । सर्वेष्वारब्धकार्येषु त्रयस्त्रिभुवनेश्वराः ॥ देवादि तु नः सिद्धिं शानजनार्दनाः ॥ विनायकं गुरुं मानुं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान् ॥ सरस्वती प्रणौम्यादौ सर्वका अर्थसिद्धये ॥ तदेव लग्नं सुदिनं तदेव ताराबलं चंद्रबलं पठेच्छृणुयादविद्या विवाहेच प्रवेशे निर्ग तथा ॥ संग्रामे संकटे चैव विघ्नस्तस्य न जायते । शुक्लांबरधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजं ॥ प्रसन्नवदनं ध्याये त्सर्वविघ्नोपशांतये ॥ अभीप्सितार्थसिध्यर्थ पूजितो यः सुरासुरैः ॥ सर्वविघ्नहरस्तस्मै गणाधिपतये नमः ॥ वंदेहं मंगलात्मानं भास्वंतं वेदविग्रहं ॥ याज्ञवल्क्यं मुनिश्रेष्ठं जिष्णुं हरिहरभु ॥ जितेंद्रिय जितको सदाध्यानपरायणं । आनंदनिलयं वंदे योगानंद मुनी श्वरं ॥ वेदांतवेयं सकलागमज्ञं दया सुधासिंधुमनंत रूपं ॥ श्रीयाज्ञवल्क्यं परिपूर्णचन्द्र श्रीमद्गुरुं नित्य महं नमामि ॥ यत्र योगेश्वरः कृष्णो र्धरः ॥ तत्र श्रीविजयो भूति पार्थो धन

सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममंगलं ॥ येषां हृदिस्थो हरिः ॥ लाभस्तेषां जयस्तेषां

सर्वेभ्यो सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो नमः

– नमः देवेभ्यो नमः इति सर्वान् प्रत्येकं नमस्कृत्य – वक्रतुंड महाकाय सूर्यकोटिसमप्रभम । निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा ॥ सुमुखश्चैकदंतश्च कपिलो गजकर्णकः । लंबो ।( ४८ ) तदेव ॥ विद्याबलं दैवबलं तदेव लक्ष्मीपते तेंऽप्रियुगं स्मरामि ॥ इति मंगलश्लोकान् पठित्वा ॐ तत्सदि त्यादि देशकालौ संकीर्त्य ममात्मनः श्रुति स्मृतिपुराणो तफलप्राप्त्यर्थं अस्माकं सकुटुंबानां सपरिवाराणां द्विपदचतुष्पदसहितानां क्षेमस्थैर्यायुरारोग्यैःश्वर्याभिवृध्यर्थं समस्ताभ्युदयार्थं श्रीसच्चिदानन्दस्वरूपामुकदेवताप्रीत्यर्थ च यथामिलितोपचारद्रव्यैः ध्यानावाहनादि षोडशोपचार पूजां करिष्ये ॥ तत्रादौ भूतोत्सारणं असनावेधिं शरीर शुध्यर्थं पुरुषसूक्तन्यास पञ्चांगन्यासं कलश शंख घंटादि पूजनं च करिष्ये ॥ तत्र निर्विघ्नतार्थं श्रीमहागणपतिस्मरणं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य गणानांत्वेत्यस्य प्रजापतिऋषिः पंक्तिश्च्छन्द : गणपतिर्देवता गणपतिस्मरणे वि • ॐ गणा न॑त्वा ग॒णप॑ति ँ हवामहे । प्रि॒याण॑त्वा प्रि॒यप॑ति ँ महे ॥ नि॒ध॒ना॑त्वा॑ निधि॒पति्॒॑ हवामहे वसो ॥ ॐ महागणाधिपतये नमः ॥ ततो द्वारदेशे स्थित्वा – अप सर्पंतुमन्त्रस्य वामदेदऋषिः अनुष्टुप्च्छदः भूतानि देवता मूतोत्सादने विनियोगः ॥ ॐ अपसर्पतु ये भूता ये भूत भुवि संस्थिताः ॥ ये भूता विघ्नकतारस्ते नश्यं तु शिवाज्ञया अपकामंतु भूतानि पिशाचा : सर्वतोदिशं ॥ सर्वेषामवि रोधेन पूजाकर्म समारमे ॥ इति इस्ततालत्रयेण प्रत्यूह कारिणो भूतानुत्सार्य स्वेष्टदेवतां ध्यायन समाहितचेताः १३ ] ( ४ ९ ) प्रणतिमुद्रया नम्रो भूत्वा निर्गच्छता विघ्नानां वामांग संकोचन मार्ग दत्वा देहली मस्पृशन दक्षपदा देवागारं प्रविश्य देवाग्रभूमौ तिष्ठन् – देवा आयांतु यातुधानाः अपयांतु विष्णो देवयजनं रक्षस्व भूमौ प्रादेशं कुर्यात् ॥ ततः — तीक्ष्णदंष्ट्र महाकाय कल्पांतदहनोपम ॥ भैर वाय नमस्तुभ्यं अनुज्ञां दातुमर्हसि ॥ इति भैरवं नमस्कृत्य कुशाद्य संनं प्रसार्य पृथ्वीति मन्त्रस्य मेरुपृष्ठऋषिः सुतलं छन्दः कूर्मो देवता प्रार्थन वि ० ॥ ॐ पृथ्वि त्वया धृता लोका देवि त्वं विष्णुना धृता ॥ त्वं च धारय मां देवि पवित्रं कुरु चासनं ॥ इति आसनं प्रार्थ्य ॐ भूर्भुवः स्वः इति तत्रोपविश्य पुरुषसूक्तन्यासान् कुर्यात् ॥ यथा सहस्रशीर्षेति षोडशचस्य नारायण ऋषिः पञ्चदशीनामाद्यानामनुष्टुपूच्छन्दः हवा षोळश्या स्त्रिष्टुप्च्छन्द : पुरुषो देवता स्वांगन्यासे विनियोगः । अनामिकांगुष्ठयो गेन वामकरं स्पृशन्- ॐ स॒हस्र॑शीर्षापुरु॑षः सहस्राक्षः स॒हस्र॑पात् ॥ सर्वः स्पृत्वाऽस्य॑ तिष्ठद्दशांगुलं ॥ इति न्यसेत् अग्रेप्येवमेव तत्तदंग पृ ॥ स्पृशन्यसेत् तत्र नाभेरधः वामेनोध्वं दक्षिणेन नाभावन्यतरेण करयोः परस्परं । इति विशेषः । दक्षिणकरे- ॐ पुरुष एवेद सर्व यद्भुतं यच्च॑ मा॒न्यं॑ ॥ उ॒तामृ॑त॒त्वस्येशा॑नो॒ यदन्ने॑नाति॒रो हेति ॥ वामपादे ए॒तावा॑नस्य – महि॒मातो॒ज्याया॑श्च॒ -4 . ( ५० ) ( ५१ )

पादो॑स्ये॒हाभ॑व॒ ॥ – पुरु॑षः ॥ पादो॑ऽस्य॒ विश्वा॑ भू॒तानि॑ त्रि॒पाद॑स्य॒मृते॑ दि॒वि । दक्षिणपदे ॐ त्रि॒पादूर्ध्व उत्पुरु॑षः न्पुन॑ः ॥ ततो॒ विष्व॒ङ्ख्य॑क्रामत्साशनानने जान — ॐवि॒राळजायत • वि॒राजो॒ अधि॒ पूरु॑षः । स तो अत्यरियत प॒श्चाद्भूमि॒मथों पुरः ॥

दक्षिण जानुनि — ॐ तस्मा॑य॒ज्ञात्स॑र्व॒हुः संभृतं

पृषढ़ाज्यं ॥ प॒शूस्तापश्चक्रे वाय॒व्या॑नार॒ण्या ग्राम्या रचये ॥ वामकटौ ॐ तस्मा॑य॒ज्ञात्सव॒हुत॒ऋच॒ सम॑ अकल्पयन् ॥ मुखे — ॐ पुरुषेण ह॒विषा॑ दे॒वा यज्ञम न्वत ॥ वसंतो॑ऽस्यासी॒दाज्यै ग्रीष्म इ॒ध्मः श॒रद्धविः ॥ नेत्र येोः स॒प्तास्यसन्॒ परि॒धय॒स्त्रिः स॒प्त स॒मिध॑ःकृ॒ताः ॥ दे॒वा यथ॒ ज्ञंत॑न्वा॒ना अव॑न्ध॒न् ॥ मूर्ध्न — ॐ य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञ म॑यज॑दे॒वास्तानि॒ धर्म॑ण प्रथ॒मान्य [ सन् ॥ तेनाकै महिमा न॑ः सच॑त॒ यत्र॒ पूर्वे॑ स॒ाध्याः संति॑ दे॒वाः ॥

: हृदये – ब्र॒ाह्म॒णो॑ऽस्य॒ सुर्खमासीवा॒हूरा॑ज॒न्य॑ कृ॒तः ॥ ऊ॒रू तद॑स्य॒ यद्वैश्यः॑ प॒द्भ्या शुद्रो अजायत । हृदयाय ● नि जज्ञिरे ॥ छन्दा॑सि जज्ञिरे॒ तस्मा॒ाद्यज॒स्तस्मा॑दजायत नमः । शिरसि — ॐ चंद्रमा॒ामन॑सो जातश्चक्षः सूर्यो अज

दक्षिण कटौ – ॐ तस्मा॒दश्वा॑ अजाय॑त॒ एके यत ॥ श्रोत्र॑ायुश्च॑ प्रा॒णश्च॒मुखाद॒ग्निर॑जायत । शिरसे

चौमयाद॑तः ॥ गावो॑ हजज्ञिरे॒ तस्मा॒ात्तस्मा॑ज्जता स्वाहा ॥ शिखायां – ॐ नाभ्यां॑ आसीद॒तरि॑क्ष शी॒र्ष्णाः द्यौः अ॑ज॒वय॑ ॥ नामौ ॐ त॑य॒ज्ञं ब॒र्हिषि प्रौक्षन् पुरुषं सम॑वर्तत ॥ प॒द्भ्यां भूमि॒र्दश॒ः श्रोत्र॒ात्तथा॑ लो॒काँऽअकल्प

जा॒तम॑ग्रतः ॥ तेन॑ दे॒वा अ॑य॒जंत साध्या ऋष॑यश्च॒ये ॥ यन् । शिखायै वषट् ॥ कवचे — ॐ स॒प्तास्यासन् परिचय

कति॒धय॑कल्पयन् ॥ स्त्रः स॒प्त स॒मिध॑ कृ॒ताः ॥ दे॒वा यद्य॒ज्ञं त॑न्वा॒ना अष॑ध्व॒न् उच्येते ॥ कंठे पुरु॑षं प॒शुं । कवचाय हुं । करतले आस्फालयन् – ॐ रा॑ज॒न्य॑ कृ॒तः ॥ य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यजेत दे॒वास्तानि॒ धर्म॑णि प्रथ॒मान्या॑सन् ॥ तेह॒ हृ मुखकम॑स्यास॒वं हूकिमुरूपाद ॐ ब्र॒ह्म॒णो॑ऽस्य॒ मुर्खमासवा॒ाहू ऊ॒रूतद॑स्य॒ यद्वैश्यः॑ प॒द्भ्या॒ शु॒द्रे अंजाय ॥ वाम ना महि॒मानः सचन्त॒ यत्र॒ पूर्वे॑ स॒ध्याः संति॑ दे॒वाः ॥

C बाढी – ॐ चंद्रमा मन॑सो यु॒श्च॑ प्र॒णश्च॒ जा॒तश्चक्षोः सूर्यो अजा अस्त्राय फट् । ॐ भूर्भुवः स्वः इति तर्जन्यंगुष्ठाग्रजन्यछो मुखांद॒ग्निरजायत ॥ टिकाभि : मन्त्रावृत्या दिग्बंधनं कुर्यात् ॥ ततो देवाग्रभूमौ आसा॑दि॒तरि॑क्षण स्ववामे शुद्धादकपूर्ण कलशं निषायाभिमन्त्रयेत् ॥ तत्र मन्त्राः

द्यौः सम॑वर्तत ॥ प॒द॒द्भ्यां॑ म॒र्दश॒ः श्रोत्र॒त्तवा॑ लोकाँ ॐ कलशस्य मुखे विष्णुः कंठे रुद्र . समाश्रितः ॥ मूले यत ॥ श्रोत्रा॑ दक्षिण बाहौ – ॐ नाम्य( ५२ ) १४ ] ( ५३ ) तत्र स्थितो ब्रह्मा मध्ये मातृगणाः स्मृताः ॥ कुक्षौ तु साग प्रदर्श्य देवस्य दक्षिणभावावा तैलदीपं राः सर्वे सप्तद्वीपा वसुंधरा । ॥ ऋग्वेदोऽथ यजुर्वेदः साम प्रज्वालय ॐ भो दीप ब्रह्मरूपस्त्वं ज्योतिषां प्रभुरव्ययः ।

वेदो ह्यथर्वणः । अङ्गैश्च सहिताः सर्वे कलशं तु समा आरोग्य देहि कामश्च सकलान्मे शिवप्रद ॥ इति प्रार्थ्य

श्रिताः ॥ पुष्टिः शांतिश्च गायत्री सावित्र्यत्र सरस्वती । दीपनाथाय नमः सर्वोपचारार्थे गंधाक्षतपुष्पाणि समर्प

आयांतु दैवपूजार्थं दुरितक्षयकारकाः ॥ ततः गंगादिसर्व यामि ॥ इति संपूज्य शंखोदकेन ॐ भूर्भुवः स्वः इति तीर्थानि तत्र – ॐ गंगे च यमुने चैव गोदावारी सरस्वती ॥ ” देवागारं पूजोपकरणानि आत्मानं च मन्त्रावृत्या प्रोक्ष्य

नर्मदे सिंधु कावेरि जलेऽस्मिन् सन्निधिं कुरु ॥ इत्यावाह्य । अंजलौ पुष्पाणि संगृह्य शांताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं

कलशदेवताभ्यो नमः सर्वोपचारार्थ गंधाक्षतपुष्पाणि सम

र्पयामि ॥ संपूज्य धेनुमुद्रां प्रदर्श्य प्रक्षालितं शंखं

ॐ इति पात्रांतरगृहीतकलशजलेनापूर्य ॐ शंखादौ चंद्र

देवत्यं मध्ये वरुणदेवता ॥ पृष्ठे प्रजापतिं विद्यादग्रे गंगा

सरस्वती ॥ त्रैले । क्यस्थानि तीर्थानि वासुदेवस्य चाज्ञया ॥

शंखे तिष्ठति विप्रेंद्र तस्माच्छंखं प्रपूजयेत् ॥ त्वं पुरा साग सुरेशं विश्वाधारं गगनसदृशं मेघवर्ण शुभांगं ॥ लक्ष्मीकांत

कमलनयनं योगिभिर्ध्यानगम्यं वंदे विष्णुं भवभयहरं सर्व

लोकैकनाथं ॥ इति विष्णुं ॥ धवलवपुषमार्योलासिवामार्द्धका

यं भुजगवलयहारं भस्मदिग्धाङ्गमशिं ॥ हरिणपरशुपाणिं

चारुचंद्रार्द्धमौलिं हृदयकमलमध्ये संततं चिंतयामि ॥ इति

शिवं ॥ गजाननं चारुविशालनेत्रं लंबोदरं मूषकवाहनं च ॥ रोत्पन्नो विष्णुना विधृतः करे ॥ नमितः सर्वदेवैश्च पांचजन्य नमोऽस्तु ते ॥ ॐ पांचजन्याय विद्महे पावमानाय

। धीमहि ॥ तन्नः शंखः प्रचोदयात् ॥ शंखदेवताभ्यो नमः चतुर्भुजं चंचलकर्णयुग्मं प्रसन्नमीडे सुतमीश्वरस्य ॥ इति

गणेशं । ध्येयः सदा सवितृमण्डलमध्यवर्ती नारायणः सर

सिजासनसन्निविष्टः ॥ केयूरवान् मकरकुण्डलवान् किरीटी हारी हिरण्मयवदुधृतशेख चक्रः ॥ इति सूर्यं ॥ ध्याये पद्मासं . हारी हिरण्मयवपुर्घृतशंखचक्रः ॥ इति सूर्यं ॥ ध्याये पद्मासं

नस्यां विकसितवदनां पद्मपत्रायताक्षी ॥ हेमामां पीतवस्त्रां

करकलितलसद्धेमपद्मां वरांगीं ॥ सर्वालंकाररम्यां सततमभ यदां भक्तिगम्यां भवानीं शंभोः सीमंतिनीं श्रीपतिमुखसुम

नोवर्यसंसेवितांधिं ॥ इति देवीं ध्यात्वा पुष्पांजलिं समर्पयेत् ॥ सर्वोपचारार्थे गंधाक्षतपुष्पाणि समर्पयामि ॥ इति संपूज्यशंखमुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ ततः प्रक्षालितां घंटां ॐ आगमार्थ शंखमुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ ततः प्रचालितां घंटां ॐ आगमार्थ ।

तु देवानां गमनार्थं तु रक्षसां ॥ कुरु घंटे वरं नादं देवता

ह्लादकारणं ॥ इति घंटादेवताभ्यो नमः सर्वोपचा

रार्थे गंधाक्षतपुष्पाणि समर्पयामि ॥ इति संपूज्य गरुडमुद्रांउदीची विष्णु :

५ देवी २ शंभुः

५ देवो १२ शंकरः

५ देवी २ विष्णुः

५ सूर्यः । २ विष्णुः

५ देवी प्राची

१ शंभुः

१ विष्णुः

१ सूर्यः

१ देवी

१ गणेशः प्रतीची ३ सूर्यः

४ गणेश : ३ गणेशः

४ सूर्यः ३ गणेश :

४ विष्णुः ३ शकरः

४ गणेशः ३ शंकरः

४ सूर्यः दक्षिणा ( ५५ )

ू

० ॐ सहस्रशीष पुरुषः ० आवाहयामि भक्त्या त्वां शिषिकादिहयैर्गजैः ॥ पूजार्थ मंटपे नानामणिहाटक निर्मिते श्री असुकदेवताभ्यो नमः आवाहनार्थे पुष्पांजलिं समर्प यामि ॥ ( शालग्रामशिलायां बाणलिंगे च नावाहनं ) ॥ १ ॥ ॐ पुरु॑षए॒वेद आसन स्वर्णरत्नाढ्यं मृदुतूलपरिच्छदं ॥ ददामि भक्त्या स्थित्वाऽस्मिन्नुपचारान् गृहाण भो ॥ श्री अमुकदेव ० आसनायें तुलसीपत्रं स ० ॥ २ ॥ ॐ ए॒ता वानस्य ॰ पाद्यं स्वीकुरु मद्दत्तं चरणांबुरुहद्वये ॥ युक्तं सुगंध पुष्पान्जमणिहेमनवांकुरैः ॥ श्री अमुकदेव पाद्यं स ० ॥ ३ ॥ त्रि॒पादूर्ध्वउत् ● अर्ध्य हस्तद्वये दत्तं चंदनाशीरवासितं ॥ यवदूर्वाकुरफलपुष्परत्नान्वितं मुदा ॥ श्री अमुकदे ० अर्ध्य स ० ॥ ४ ॥ ततो॑ वि॒राळे जायत • आचम्यतां ते।यमिदं वस्त्रपूत सुगंधितं ॥ अनीतं यमुनागंगातीर्थेभ्योऽतिप्रय त्नतः ॥ श्री अमुकदेव आचमनीयं स ० ॥ ५ ॥ तस्मा॑द्य ज्ञत्सर्व ० गंगा सरस्वती रेवापयोष्णी नर्मदाजलैः ॥ स्नापि तोऽसि मया देव तथा शांतिं प्रयच्छ मे ॥ श्री अमुकदे वता • मलापकर्षणस्नानं स ० ॥ ६ ॥ आचमनीयं स ० ॥ मधुपर्क गृहाणेमं कांस्य संपुटसंस्थितं ॥ मध्वाज्यदधि रूपत्वं विधिपूर्वकमर्पितं ॥ श्री अमुकदेव • मधुपर्क निवेद यामि ॥ आचमनीयं स ० ॥ पयः पृथिव्यामित्यस्य प्रजाप तिर्ऋषिः विराट्च्छन्दः अग्निर्देवता पयस्नापने वि ० ॥ ॥ O( ५६ ) ॐ पय॑ः पृथि॒व्यां पय॒ ओष॑धीषु॒ पयो॑ दि॒व्यू॑तरि॑ते॒ पर्योधाः । पय॑स्वतीः प्र॒दिश॑ः स॑तु॒ मह्ये॑ ॥ कामधेनोः समुद्भूतं देव

र्षिपितृतृप्तिदं ॥ पयो ददामि देवेश स्नानाथ प्रतिगृह्यतां ॥श्रीअमुकदे • पयःस्नानं स ० शुद्धोदकस्नानं स ० आचमनीयं स ० ॥ सर्वोपचारार्थे गंधाक्षतपुष्पाणि स ० ॥ १ दधिक्राव्ण इत्यस्य दधिक्रावा ऋषिः अनुष्टुप् च्छन्दः अश्वो :

देवता दना स्न।पने वि ० ॥ ॐ धि॒ अकारिषं जि॒ष्णोरश्व॑स्य वा॒ाजिन॑ ॥ सुर॒भिनो मुखाकर॒त्प्रण आयु॑र्ूषि तारिषत् ॥ दधिस्नातुं ददाम्येतदानीतं दधिसागरात् ॥

गृहाणमसृणं स्वर्णघटस्थं चारु शतिलं ॥ श्रीअमुकदे ०दधिस्नानं स ० शुद्धादकस्नानं स ० आचमनीयं स ० सर्वो पचारार्थे गंधाक्षत ० ॥ २॥ घृतं मिमिक्ष इत्यस्य गृत्सम

दऋषिः त्रिष्टुपुच्छन्दः अग्निर्देवता घृतेन स्नापने वि ० ॥ॐ घृ॒तं मि॑मि॒क्षे घृ॒तम॑स्य॒ योनि॑घृ॒त श्रि॒तो घृ॒तम्व॑स्य॒ धाम॑ ॥अ॒नु॒ष्व॒धमाव॑ह मा॒दय॑स्य॒ स्वाह॑ कृत ह॒विर॑दंतु दे॒वाः ॥घृतं पितृमनुष्याणां देवानां प्रीतिकारणं । स्नातुं गृहाणत्काल प्रतप्तनवनीतजं ॥ श्रीअमुकदे ० घृतस्नानं स ० शुद्धो ॥दव स्नानं स ० आचमनीयं स ० सर्वोपचारार्थे गंधाक्षतष्पाणि स ० ॥ ३ ॥ मधुवातेति तिसृणां गौतमऋषिःगायत्रीच्छन्दः विश्वदेवा ` देवताः मधुना स्नापने वि ० ॥ॐ मधु॒वता॑ ऋ॒ताय॒ते मधु॑क्षर॑ति॒ सिंघवः ॥ माध्वी॑र्नः . १५ ] ( ५७ ) स॒न्त्वोष॑धीः ॥ मधुनक्त॑मु॒तोषसो॒ो मधु॑म॒त्पार्थि॑व॒ रज॑ः ॥ मधु चौर॑स्तु नः पि॒ता ॥ मधु॑मान्ने॒नो॒ वन॒स्पति॒र्मधु॑माँ अस्तु॒ सूर्य॑

माध्व॒र्गव भवन्तु नः ॥ मधुभ्रमरघुष्टं मधुपुष्परसेोद्भवं ॥

भक्त्या मया हृतं शुद्धं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥ श्रीअमु कदे ॰ मधुस्नानं स ० शुद्धे।दकस्नानं स ० आचमनीयं स ॰ सर्वोपचारार्थे गंधाक्षतपुष्पाणि ० ॥ ४ ॥ स्वाद्वत्वेन्यस्य

प्रजापत्यश्विसरस्वत्यः ऋषयः अनुष्टुप्च्छन्दः सुरादेवता शर्क रया स्नापने वि ० ॥ ॐ स्वा॒ान्त्वा॑ स्व॒दुना॑ती॒ब्रा॑ति॒व्रणा॒मृ म॒मृतेन ॥ मधु॑मती॒ मधु॑मता सृजामि॒ सुसमैन ॥ शर्करां

गुडसंभूतां शुभ्रां मलनिवारिणीम् ॥ तुभ्यं ददामि स्नानार्थं

स्वादु स्वादुतराम्यहं ॥ श्री अमुकदे ० शर्करास्नानं स ० शुद्धोदकस्नानं स ० आचमनीय स ० सर्वोपचारार्थे गंधाक्षत

पु ० ॥ ५ ॥ अशुनात इत्यस्य प्रजापतिऋषिः अनुष्टुप्

छन्दः सुरादेवता गंधोदकस्नापने वि ० ॥ ॐ अ॒शुत

अ॒ शुः पृ॑च्यां परु॑ष॒ा १ः ॥ अ॒न्धस्ते॒ सोम॑मवतु॒ मदा॑य॒ परु॑ रसो अच्यु॑तः ॥ कर्पूरैलासमायुक्तं सुगन्धद्रव्यसंयुतं ॥ गंधो

दकं मया दत्तं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥ श्रीअमुकदे • गंधो

दकस्नानं स ० शुद्धोदकस्नानं स ० आचमनीयं स ० सर्वो

पचारार्थे गन्धाक्षत ० ] ॥ श्रीअमुकदे ० विलेपनायें चंदनं

स ० अलंकरणार्थे अक्षतान् स ० पूजार्थे पुष्पाणि स ० तुल

सीपत्राणि स ० बिल्वपत्राणि स ० दुर्वांकुरान् स ० ऋतुद्ध( ५ ९ ) मथो॑ पुरः ॥ ५ ॥ तस्मा॑य॒ज्ञात्स॑र्व॒ हुत॒ः संभृ॑तं पृषाज्यं ॥ पशूस्तके वाय॒व्या॑ नार॒ण्या ग्राम्याश्च॒ये ॥ ६ ॥ तस्मा॑ य॒ज्ञात्स॑र्व॒हुत॒ ऋच॒ सामा॑नि जज्ञिरे ॥ छन्दा॑सि जज्ञिरे॒ तस्मा॒ाद्यजु॒स्तस्मा॑दजायत ॥ ७ ॥ तस्मा॒दश्वा॑ अजाय॑त॒ येके चयादतः ॥ गावा॑ह जज्ञरे॒ तस्मा॒ात्तस्मा॑ज्जता अज वय॑ः ॥ ८ ॥ तं य॒ज्ञं ब॒र्हषि॒प्रौन पुरु॑षं जा॒तम॑य॒तः ॥ तेन॑ दे॒वा अ॑यजन्त स॒ध्या ऋषयश्च॒ये ॥ ९ ॥ यत्पुरु॑ष॒व्यदधुः कति॒धा व्यकल्पयन् ॥ मुखाकेम॑स्य साकं बाहूकि मुरुपाद उच्येते ॥ १० ॥ ब्र॒ह्म॒णो॑ऽस्य॒ मुर्खमासीद्वा हरोज॒न्य॑ः कृतः ॥ ऊ॒रूतद॑स्य॒ यद्वैश्य॑ प॒भ्या शूद्रो अंजायत ॥ ११ ॥ चंद्रमा॒ामन॑सो जा॒तश्चक्षोः सूर्यो अजायत ॥ श्रोत्राद्वायुश्चं सहस्रशीर्षेतिषोडशचस्य नारायणऋषिः आद्यानां प्राणश्च॒मुखा॑द॒ग्निर॑जायत ॥ १२ ॥ नाभ्यां आसीदतीरक्ष पञ्चदशीनां अनुष्टुप् अत्यायास्त्रिष्टुप् पुरुषो देवता अभिषेके शर्णो द्यौः सम॑वर्तत ॥ प॒द्भ्यां॑ भूमि॒र्दश॒ः श्रोत्रात्तथा विनियोगः ॥ ॐ स॒हस्र॑शीषो॒ पुरु॑षः सहस्राक्षः स॒हस्रं लोकाँ अकल्पयन् ॥ १३ ॥ यत्पुरु॑षेण ह॒विष दे॒वा य॒ज्ञम पात् ॥ स॒मूमि॑ स॒र्वत॑ः स्पृ॒त्वाऽत्य॑तिष्ठद्दशगुलं ॥ १ ॥ पुरु॑ष त॑न्वत ॥ व॒सं॒तो॑ऽस्यासी॒दाज्य॑ग्र॒ष्म इ॒ध्मः श॒रद्धविः ॥१४ ॥ ए॒वेद ँ सर्वे॒ यद॒द्भूतं यच्च॑ मा॒व्यं॑ ॥ उ॒तम॑ त॒त्वश्येशा॑नो॒ स॒प्तास्या॑सन्॒ परि॒षय॒स्त्रिः स॒प्त स॒मिध॑ः कृ॒ताः । दे॒वा यद्य॒ज्ञं यदन्ने॑ना॑ति॒रो॑र्हति ॥ २ ॥ ए॒तावान॑स्य महि॒मातो॒ ज्याया॑ त॑न्वा॒ना अव॑न॒न्पुरु॑ष॑प॒शुं ॥ १५ ॥ य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यजत दे॒वा च॒पुरु॑षः ॥ पादो॑ऽस्य॒ विश्वा॑मू॒तानि॑ त्रि॒पाद॑स्य॒मृते॑ दि॒वि ॥३ ॥ स्तानि॒ धर्म॑णि प्रथ॒मान्या॑सन् ! तेह॒ नाकं॑ महि॒मानं॑ सच॑त॒ त्रि॒पादूर्ध्व उद॒त्पुरु॑ष॒ः पादो॑ऽस्ये॒हाम॑व॒त्पुन॑ ॥ ततो॒ विष्व॒ यत्र॒ पूर्वे॑ स॒ध्याः संति॑ दे॒वाः ॥ १३ ॥ रुद्रं , गणेशाथवेशीर्ष , व्यंक्रामत्साशनानने अ॒मि ॥ ४ ॥ ततो॑ वि॒राळजायत सूर्यथर्वशीर्ष , श्रीसूक्तं इत्यादीनि यथासंभव पठेत् ॥ वि॒राजजो॒ अधि॒ पूरु॑षः ॥ स जा॒ातो अत्य॑रिच्यत प॒श्वभूमि॒ ॐ दे॒वस्य॑त्वा सवि॒तुः प्र॑स॒वे॒श्विनो॑व॒हुभ्यो॑ पू॒ष्णो हस्ता॑भ्यां । ( ५८ )

O वपुष्पाणि स ॰ धूपं स ० दीपं स ॰ नैवेद्यार्थे पञ्चामृतनैवेद्यं स ॰ ॐ प्राणाय स्वाहा ॐ अपानाय स्वाहा ॐ व्यानाय स्वाहा ॐ उदानाय स्वाहा ॐ समानाय स्वाहा नैवेद्य मध्ये पानीयं स ० ॐ प्राणाय ॐ अपानाय ॐ व्या नाय ० ॐ उदानाय ० ॐ समानाय ० करोद्वर्तनार्थे चंदनं मुखवासार्थे पूगीफलतांबूलं स ० सुवर्णपुष्पदक्षिणां स ० प्रदक्षिणां स ० नमस्कारं स ० मन्त्रपुष्पं स ० अनेन यथा ज्ञानेन कृतपूर्वाराधनेन अमुकदेवता प्रीयतां ॥ ॐ तत्सद् ब्रह्मार्पणमस्तु ॥ उत्तरे निर्माल्य विसर्जनं कार्य पुरुषसूक्ता दिनाऽर्घपात्रोदकेन शंखोदकेन वा घंटां वादयन् महाभि षेकः कार्यः ॥( ६० )

े सर॑स्वत्यै चो य॑तु॒र्षु तु॒र्य॑ दधामि ॥ बृह॒ते॑ष्वा॒ा साम्रज्ये ना॒भिषि॑च॒मी॑द्र॑स्यत्वा॒ साम्रा॑ज्यना॒भिषि॑चामि ॥ ॐ देव स्य॑त्वा ॰ सर॑स्वत्यै वा॒ाचो य॒तुर्य॒त्रेणा॒ाग्नेसाम्रा॑ज्येना॒भिषि॑चामि ॐ दे॒वस्य॑त्व ।॰ आ॒श्वनो॒र्भैष॑ज्यन॒तेज॑से ब्रह्मवर्च॒साय॒ा भिषि चामि॒ सर॑स्वत्यै॒ भैषज्य वी॒र्या॑या॒न्नाद्या॑या॒भिषि॑चामि ॥ इंद्र॑स्ये॑येण बाय श्रि॒यै यश॑से॒ भिषि॑चामि ॥ तत्पालाशं भवति तेन ब्राह्मणोभिषिञ्चति ब्रह्मव पलाशो ब्रह्म वै ब्राह्मण स्तस्मात्पालाशेन ब्राह्मणोऽभिषिञ्चति । अमृताभिषेकोऽस्तु शांतिः पुष्टिस्तुष्टिश्चास्तु ॥ अमुकदेवता ० महाभिषेकस्नान स ० शुद्धोदकस्नानं स ० अचमनीयं स ० ॥ ॐ मनु॒ज्योति॑जु॒ षता॒माज्य॑स्य॒ बृह॒स्पति॑य॒ज्ञमि॒मं तैनातु ॥ आरि॑ष्टं य॒ज्ञस मि॒मद॑धातु॒ विश्वे॑ दे॒वास॑ इ॒हमा॑ादयता॒ प्रति॑ष्ठा सुप्रतिष्ठित

मस्तु ॥

० ॐ तस्मा॑य॒ज्ञात् ॰ ॥ वस्त्रयुग्म गृहाणदं रत्नकिं किणिकायुतं ” श्वेतं पातं तथा रक्तं नीलं चित्र यथारुचि ॥ अमुकदेव ॰ वस्त्रं स ० आचमनीयं स ० ॐ तस्मा॒दश्वा॑० ॥ यज्ञसुत्रं त्रिवृत्सौत्रं राजतं कांचन नवं ॥ रत्नग्रथितं शुद्ध मन्त्रितं प्रतिगृह्यताम् ॥ अमुकदेव ० यज्ञोपवीत स ० [ आच मनीयं स ० ॥ हरिद्रा स्वर्णवणामा सर्वसाभाग्यदायिनी ॥ सर्वालंकारमुख्या हि देवि त्वं प्रतिगृह्यताम् ॥ अमुकदेव्यै नमः हरिद्रां स ० ॥ हरिद्राचूर्णसंभूतं कुंकुम कामदायकम् । १६ ] ( ६१ ) सर्वालंकृतिमुख्यं हि देवि त्वं प्रति ० ॥ श्रीअमुकदेव्यै न ० कुंकुम स ० ॥ कज्जलं कामिकं रम्यं कामिनोकामसम्भव ॥ नेत्रयोभूषणार्थीय कज्जलं प्रतिगृह्यतां ॥ अमुकदेव्यै नमः कज्जलं स ० उदितारुणसंकाशं जापाकुसुमसन्निभम् ॥ सीमन्नभूषणार्थीय सिंदूर प्रतिगृह्यताम् । अमुकदेव्यै नमः सिंदूरं स ० ॥ मांगल्यतन्तुमणिमिमुक्ताफलविराजितम् ॥ कंठस्य भूषणाथीय कंठसूत्र प्र ० ॥ अमुकदेव्यै ० कंठसूत्रं स ० ॥ काचस्य निर्मितं दिव्यं कंकण च सुरेश्वरि ॥ हस्त योर्मूषणार्थाय कंकणं प्रति ० ॥ अमुकदेव्यै ० कंकणं स ० ॥ ननाभरणशोभाढ्यं नानारत्नोपशोभितम् ॥ अर्पितं च मया देवि ताडपत्रं प्र ० ॥ अमुकदेव्यै ० ताडपत्रं स ० ] ॥ अलंका रान्मया देवि सुवर्णेन विनिर्मितान् ॥ प्रीत्यर्थं तव देवेशि भूषणं प्रति ० ॥ अमुकदे • नानाभूषणानि स ० ॥ अद्दिरिवे त्यस्य प्रजापतिऋषिः त्रिष्टुपुच्छन्दः हस्तनो देवता नानाप रिमळसमर्पणे वि ० ॥ ॐ अहिरिव भोगैः पर्य॑ति ब॒ाहुं ज्याया॑ ह॒तं प॑रि॒बाध॑मानः ॥ ह॒स्त॒घ्नो विश्वा॑ व॒युना॑न वि॒द्वान्पुमान्पुमा॑ सं॒ परि॑पातु वि॒श्वत॑ः ॥ ज्योत्स्नापते नम स्तुभ्यं नमस्ते विश्वरूपिणे ॥ नानापरिमलद्रव्यं गृहाण पर मेश्वर ॥ अमुकदेव्यै ० गानापरिमलद्रव्याणि स ० ॥ ॐ तं य॒ज्ञं ब॒हि॑षि॒० ॥ श्रीखंडं चन्दनं दिव्यं गन्धाढ्यं सुम नोहरम् ॥ विलेपनं सुरश्रेष्ठ चन्दनं प्रति ० ॥ अमुकदे ० ०( ६२ ) ( ६३ ) ० ॥

स्वाहा चन्दनं स ० ॥ अक्षन्नमीमदंतेत्यस्य प्रजापतिऋषिः पंक्ति वादयन् ॐ नाभ्याआसी ० ॥ नैवेद्यं गृह्यतां देव भक्ति मे

इच्छन्दः इन्द्रो देवता अक्षतासमर्पणे वि ० ॥ ॐ अक्षन्न ह्यचलां कुरु ॥ ईप्सितं मे वरं देहि परत्र च परां गतिं ॥ममत॒ ह्यप्रिया अधूषत । अस्ते॑षत॒ स्वभ॑नो विप्रान शर्कराखडखायानि दधिक्षीरघृतानि च ॥ आहारं मध्यभोवि॑िष्ठया म॒तीयो जान्वि॑द्रते॒ हरी ॥ अक्षताश्च सुरश्रेष्ठ कुंकु ज्यं च नैवेद्यं प्रतिगृह्यताम् ॥ अमुकदे ० नैवेद्यं स ० ॥माक्ताः सुशोमिताः ॥ मया निवेदिता भक्त्या गृहाण सुर अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा इत्याचमनोयं दत्वा वामहस्तनसत्तम ॥ अमुकदे ० अक्षतान् स ० ॥ ॐ यत्पुरुषं ॥ विकचोत्पलसान्निभां ग्रासमुद्रां कृत्वा दक्षिण कनिष्ठिकानामाल्यादीनि सुगंधीनि मालत्यादीनि वै प्रभो ॥ मयाहृतानि मिकांगुष्ठैः ॐ प्राणाय स्वाहा तर्जनीमध्यमांगुष्ठैः ॐ अपापुष्पाणि पूजार्थं प्रति ० ॥ सेवन्तिकाबकुलचम्पकपाटलाब्जैः नाय स्वाहा अनामामध्यमांगुलैः ॐ व्यानाय स्वाहा तर्जपुन्नागज / तिकरवीररसाल पुष्पैः ॥ बिल्वप्रवालतुलसीदलमा न्यनामामध्यमाभिः सांगुष्ठाभिः ॐ उदानायती मिस्त्वां पूजयामि जगदीश्वर मे प्रसीद ॥ अमुकदे • सर्वाभिः ॐ समानाय स्वाहा ॥पुष्पाणि समर्पयामि ॥ केशवादिचतुर्विंशतिनाममिः अष्टोत्तर नैवेद्यमध्ये पानीयं स ० पुनः पूर्ववत् ॐ प्राणाय ० ॐ अपाशतनामभिर्वा तुलसीदलादिभिः पूजयेत् ॥ ततो घंटां वाद नाय ० ॐ व्यानाय ॐ उदानाय ॐ समानाययन् ब्र॒ह्म॒णः॑ऽस्य॒ ॰ ॥ वनस्पतिरसोद्भूतो गांघायो गंध उत्तरापोशनं ॐ अमृतापि धानमसि स्वाहा इतिवाउत्तमः आप्रेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥ अ इस्तप्रक्षालनं स ० मुखप्रक्षालनं स ० करोद्वर्तनार्थे चंदनं स ०कदे ० धूपं स ० ॥ घंटां वादयन्— ॐ च॒द्रमा॒ामन॑सो ० । ॐ पूगीफलं महद्दिव्यं नागवलीदलैयुतं ॥ चूर्णकर्पूरसंसाज्यं त्रिवर्तिसंयुक्तं स्थापितस्वर्णभाजने ॥ वह्निना योडि युक्तं तांबूलं प्रतिगृह्यतां श्री अमुकदे ० ।तांबूलं स ० ॥तन्देव त्रैलेाक्यतिमिरापह ॥ भक्त्या दीपं प्रयच्छारि ॐ इदं फलं मया देव स्थापितं पुरतस्तव ॥ तेन मे सफदेवात्र परमात्मने ॥ त्राहि मां निस्यादघोरापोऽयं प्रतिर लावाप्तिर्भवेज्जन्मनिजन्मनि ॥ फलेन फलितं सर्वं त्रैलोक्यं सह्यताम् ॥ अमुकदे ० दीपं स ० ॥ ततो देवस्य पुरतः वारे चराचरं ॥ तस्मात्फलप्रदानेन सफलाः स्युर्मनोरथाः ॥ श्रीअदक्षिणे वा चतुरस्रमण्डले साधारं नैवेद्यपात्रं निघाय फलं स ० ॥ ॐ हिरण्य गर्भ गर्भस्थं हेमबाजभूर्भुवः स्वः तत्सवितुः इति प्रोक्ष्य धेनुमुद्रां प्रदर्श्य घंटे विभावसोः ॥ अनंतपुण्यफलदमतःशांतिं प्रयच्छ मे ॥ श्रीअ O

मुकदेT

( ६४ ) १७ ] ( ६५ ) मुकदे ० दक्षिणां स ० ॐ श्री ल॒क्षीश्च॒ पत्न्या॑ अहारात्रे कुबेराय वैश्रवणाय महाराजाय नमः । ॐ स्वस्ति । साम्रा पार्श्वे नक्ष॑त्राणि रूपम॒श्वव्यात् ॥ इ॒ष्णान्न॑षाणामुमइषाण ज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ट्यं राज्यं महाराज्य सर्वलो॒कंम॑ इषाण ॥ चंद्रादित्यौ च धरणिविद्युदग्निस्तथैव माधिपत्यमयं समंतपर्यायीस्यात् । सार्वभौमः सार्व आयुष च ॥ त्वमेव सर्वज्योतींषि आर्तिक्यं प्रतिगृह्यतां ॥ श्री अमुकदे ० आर्तिक्यं स ० कर्पूरपूरण मनोहरेण सुवर्ण पात्रोदरसंस्थितेन ॥ प्रदीप्तभासा सह संगतेन नीराजनं ते जगदीश कुर्वे ॥ श्री अमुकदे ० कर्पूरातिंक्यं स ० ॥ यत्तु रेषेण ह॒विषा॑ दे॒वा य॒ज्ञमत॑न्वत ॥ बसतो॑ऽस्यासीदाज्य ± ष्म इ॒ध्मः श॒रद्धविः ॥ नमः सर्वहिताथीय जगदाधार तवे ॥ साष्टांगोऽयं प्रणामस्ते प्रयत्नेन मयाऽकृतः ॥ नमो स्त्वनंताय सहस्रमूर्तये सहस्रपादाक्षाशरोरुबाहवे ॥ सहस्र नाम्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्रकोटी युगधारिणे नमः ॥ श्री अतुकदे ॰ नमस्कारान् स ० ॥ १४ ॥ ॐ स॒प्तास्य॑सन् परि॒धय॒त्रः स॒प्त स॒मिध॑कृ॒ताः ॥ दे॒वा यद्यज्ञं त॑न्वा॒ना अ घ्न॒न्॒ पुरु॑षं प॒शुं ॥ यानि कानि च पापानि जन्मांतरकृता

निच ॥ तानि सर्वाणि नश्यंति प्रदक्षिण पदे पदे । श्री अतुकदेव ॰ प्रदक्षिणाः स ० ॥ १५ ॥ ॐ य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यज॑त दे॒वास्तानि॒ धर्म॑णि प्रथ॒मान्या॑सन् ॥ तेह॒ नाकं॑ महि॒ मान॑ः सच॑त॒ यत्र॒ पूर्वे॑ स॒ाध्याः संति॑ दे॒वाः ॥ राजाधिराजायप्रसह्य साहिने । नमो वयं वै श्रवणाय कुर्महे । स में कामान् कामकामाय मह्यं । कामेश्वरो वैश्रवणे ददातु । आंतादापराद्धीत्पृथिव्यै समुद्रपर्यताया येकराळिति तदप्येष श्लोकोऽभिगीतो मरुतः परिवेष्टारो मरुत्तस्यावसन् गृहे । आविक्षितस्य कामप्रेर्विश्वेदेवाः सभासद इति ॥ यो बैतां ब्रह्मणो वेद अमृतेनामृतां पुरीं । तस्मै ब्रह्मच ब्रह्माच आयु कीर्ति प्रजां दधुः ॥ श्री अमुकदे ० पुष्पांजलिं स ० ॥ ततः पुरुषसूक्त षोडशमन्त्रैः षोडशपुष्पाणि समर्ष्याग्नि प्रतिष्ठाप्य पुरु षसूक्तेन प्रत्यृचं चरुं हुत्वाऽसंभवे सूक्तमेव द्विर्जप्त्वा पुनः सूक्तेन स्तुत्वा स्वोपदिष्टमूलमन्त्रं यथाशक्ति जप्त्वा छत्रचाम रसंगीतव्यजनांदोलिका दिकान् ॥ राजोपचारान्मनसा क्लृप्ता नेतान् गृहाण भो । अमुकदे ● राजोपचारार्थेऽक्षतान् स ० गतं पापं गतं दुःखं गतं दारित्र्यमेव च ॥ आगता सुखसं म्पत्तिः पुण्याच्च तव दर्शनात् ॥ रूपं देहि जयं देहि यशो

देहि सुखानि च पुत्रान् देहि धनं देहि सर्वान् कामाँश्च देहि मे ॥ आवाहनं न जानामि न जानामि तवार्चनं । विस

र्जनं न जानामि क्षमस्व जगदीश्वर ॥ मन्त्रहीनं क्रियाहीन भक्तिहीनं सुरेश्वर । यत्पूजितं मया देव परिपूर्ण तदस्तु मे ॥

इति प्रार्थ्य ॥ यस्यस्मृत्या ० अनेन यथाशक्ति ध्यानावाह नादि यथामिलितोपचार पूजनेन भगवान् परमेश्वरः प्रीयतां ।

॥ मुद्रालक्षणानि ॥

ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु । बाणरावणचण्डीश नंदीभृंगीरटा

दयः ॥ सदाशेिवप्रसादं हि सर्वे गृहह्णन्तु शांभवाः ॥ इति अधोमुखयोः सम्मुखयोः करयोरन्योन्यांगुलिसंधिशिवस्य पार्षदाः ॥ विष्वक्सेनोद्धवाक्रूराः सनकाद्याः शुका सल्लीनयोः मध्यमाभ्यां तर्जन्योः कनिष्ठिकाभ्यामनामिकयोःदयः ॥ महाविष्णुप्रसादं बै सर्वे गृह्णन्तु वैष्णवाः ॥ इति संयोगे धेनुमुद्रा ॥ १ ॥ दक्षिणोत्तानमुष्टिना वामांगुष्ठंविष्णोः ॥ गणेशो गालवो गार्ग्यो मुद्गलश्च सुधाकरः ॥ सदा संगृह्य शिष्टानां वामांगुलीनां संयुक्तानां दक्षिणमुष्टिना शिवप्रसादं हि सर्वे गृहणन्तु गाणपाः ॥ इति गणेशस्य ॥ संयोज्य यावद्दक्षिणांगुष्ठप्रसारणे शंखमुद्रा ॥ २ ॥ संमुखीकृछाया संज्ञा श्राद्धदेवा दण्डमाठरकादयः ॥ प्रभाकरप्रसा तयोः संयुक्तयोः सुप्रसारितयोः करयोः परस्परकनिष्ठिकांगुदंहि सर्वे गृह्णन्तु तापनाः ॥ इति रवेः ॥ शक्तिरुच्छिष्ट संयोजने चक्रमुद्रा ॥ ३ ॥ अभिमुखीकृतयोः परस्परग्रथितांचांडाली गणेशः सविता शशी ॥ देवीप्रसादं गृह्णन्तु गुलिकयोः करयोः प्रसारितमध्यांगुल्यग्रसंयोगे गदा ॥४ ॥ सर्वे शाक्ता हि पार्षदः ॥ इति देव्याः ॥ पार्षददेवताम्ये सुमुखयोः सम्मुखयोः उन्नतांगुलिकयोः करयोरंगुष्ठद्वयस्यनमः गंधाक्षतपुष्पाणि स ॰ ॥ कलश शंस्वघटा धूपदीपस्था तलांतर्मेलने पद्ममुद्रा ॥५ ॥ विमुखहस्तयोः कनिष्ठिकया कनिवरदीपदेवताभ्यो नमः सर्वोपचारार्थे गंधाक्षतपुष्पाणि स ० ॥ ष्ठिकां तर्जन्या तर्जनी अङ्गुष्ठेनांगुष्ठं बध्वा मध्यमानामिकथे ।शंखमध्ये स्थितं तोयं ग्रामितं केशवोपरि ॥ अङ्गलग्नं मनु पक्षयोरिव कंपने गरुडमुद्रा ॥ ६ ॥ ओष्ठे वामांगुष्ठं निधायघ्याणां ब्रह्महत्यामपोहति ॥ इति मन्त्रेण शंखोदकं शिरसि तत्कनिष्ठिकायां दक्षिणांगुष्ठं विन्यस्य तत्कनिष्ठिकां प्रसार्यधृत्वा ॥ अकालमृत्युहरणं सर्वव्याधि विनाशनं ॥ देवपादे ! किंचित्संकुचितानां तर्जनीमध्यमानामिकानां किंचित्कंपेटकं पीत्वा शिरसा धारयाम्यहं इति तीर्थ दर्व्यादिपात्रां बेणुमुद्रा ॥ ७ ॥ अन्यान्यस्पृष्टकरयोः अङ्गुष्ठेन मध्यमानामितरेण गृहीत्वा शिरसि धार्यं । निर्माल्यं देवदत्तं भावयित्वा कांगुली बध्वा कनिष्ठिका मूले तर्जनीसंयोगे श्रीवत्समुद्रा ॥शिसि प्रार्थ । ततः कृतांजलि : – अपराधसहस्राणि क्रियन्तेऽहर्निश मया ॥ दासोऽयमिति मां मत्वा क्षमस्वपरमेश्वर ॥ भूमौ स्खलितपादानां भूमिरेवावलंबनं ॥ त्वयि वामानामां च बध्वा दक्षांगुष्ठसूले वामांगुष्ठमध्यमे संयोज्यजातापराधा शरणं मम ॥ इति क्षमाप्य मातापि शिष्टनामग्र संयोजने कौस्तुभः ॥ करद्वयांगुष्ठनिष्ठकनिष्ठि

काभ्यां कंठादिपादपर्यन्तं मालावत्स्पर्शो वनमालामुद्रा । तृप्रमुखान् गुरून् पूजयेत् ॥ अनामापृष्ठसलग्नदक्षकनिष्ठिकां वामकनिष्ठया दक्षतर्जनी१८ ] ( ६ ९ ) ( ६८ )

दक्षिणतर्जन्यंगुष्ठाग्रे संयोज्य विकचोत्पलसन्निमस्य वामहस्तस्य वामजानुनि निवेशे ज्ञानमुद्रा । उन्नतं वामांगुष्ठंदक्षांगुष्ठेनावेष्य दक्षांगुष्ठं वामांगुलीमिराब या तासां दक्षिणांगुलीमिर्निपीडने बिल्वमुद्रा । चिबुकाष्ठौ समौ कृत्वाजानुमध्ये निविष्टी करो भूमौ निधाय सांगकम्पं मुखं व्यादाय जिह्वया लेलिहाने नारसिंही ॥ दक्षकरोपरि उत्तानंवामहंस्तं निधाय तस्याधो नामने वराहमुद्रा ॥ वामकरतलेऽधोमुखीर्दक्षांगुलीर्निधाय मध्यमामुन्नम्य तस्याः किंचिदाकुंचने हयग्रीवमुद्रा ॥ वाममध्यमानं तर्जन्यग्रे निवेश्या नामनं वरः ॥ उच्छ्रितांगुलिकस्यव । मकरस्य पराङ्मुखीकरणं अभयं अनामिकांगुष्ठमध्यमाग्रणि संयोज्य शिष्टयांरुच्छ्रायः मृगः । मिलितानां पञ्चांगुलीना मूर्ध्वमुच्छ्रायः खटांगमुद्रा । पात्र वत्कृतस्य वामकरस्य वामांके निवेशः कपालः ॥ ईषदुच्छ्र तमध्यमाया शिथिलायामुष्टेः कर्णदेशे चालनं डमरुः । पद्म विष्णोर्मुद्रायां प्रोक्तं ॥ इति शैवमुद्राः ॥ उत्तानाया मुष्टि काया मध्यमांगुल्या ऋजूकरणं दंतः ॥ मुष्टीकृतस्य वाम करस्य तर्जनी ताक्षर्तजन्या संयोज्यांगुष्ठाग्राभ्यां वर्जन्यग्रे संयोज्य स्वमूर्ध्नि निधानं पाशः । अंकुशपरशुमुद्रे विष्णुमु नामाकानष्ठिकोरंगुष्ठेन पीडने धनुः ॥ दक्षमुष्टस्तर्जन्यासुप्रोक्ते । तर्जनीमध्यमासंधिनिर्गतांगुष्टाया मुष्टेः निर्गतायाऋजूकरणं बाणः ॥ तिर्यक्संयोजितयोः करयोः तले तलंनिधाय सहतांगुलीनां प्रसारणे परशुः ॥ सांगुष्ठयोर्मुष्ट्यो मध्यमाया अधोमुखऋजूकरणं विघ्नः । वाममुष्टेरुत्तानीकरणं बीजपूरः ॥ इति गणेशमुद्राः ॥ पद्ममुद्रा विष्णुमुद्रायां प्रोक्ता मूर्ध्नि निधान जगन्मोहिनी ॥ समुखाकृतयोः प्रसृतांगुलिस्कृतयोःकरयोःर्मध्यमांगुल्योद्धारणे बंवमुद्रा ॥ इति

सूर्यम्य ॥ पाशांकुशवराभ्यधनुर्चाणाक्षमालामुद्राः विष्णुशि कयोः करयोस्तर्जन्यौ मध्यमांगुष्ठयोः संये।ज्यांगुष्ठयोश्च मध्य मायोगः कामः ॥ इति विष्णोः प्रियामुद्राः ॥ उछ्रितं दक्षांवमुद्रात ग्राह्यः ॥ अङ्गुष्ठकनिष्ठिकानामिकाग्राणि

गुष्ठ वामांगुष्ठेनाबध्वा वामदक्षांगुलीनामप्रयागे संयोज्य शेषांगुलीपारणं खद्गः ॥ तिर्थक्कृत्वः प्रसारितस्य लिंग ॥

बामहस्तस्यांगुलीनां किंचिदाकुचर्नाकरणं चर्म ॥ वाममुष्ट कनिष्ठिके मिथः अनामिकेच तर्जनीभ्यां बचाइनामिको

ध्वं मिथः संश्लिष्टयोः सरलयोर्मध्यमयोर्मूलेंगुष्ठानवेशः योनिः ॥ अङ्गुष्ठकनिष्ठिकाग्रे संयोज्य शेषांगुलीनांप्रसारणं त्रिशूलं ॥ अङ्गुष्ठतर्जन्यग्रौ संयोज्य शेषांगुलीनांप्रसारणं अक्षमाला ॥ संहृतांगुलिकोत्तानकरस्य शनैरो क्षमुष्टि निधानं मुसलं ॥ वाममुष्टेरुपरिगनस्य दक्षमः

गिरास निधानं दुर्गी ॥ चक्रमुद्राया मध्यमे प्रसार्थ कनिष्ठिकां

गुष्ठयोजन लक्ष्मीमुद्रा । सन्नतोन्नताक्षमालैवव्याख्या ॥ वीणा

वादन वत्करयोः संचालन बीणा ॥ नाममुष्टः स्वाभिमुखी( ७१ )

क्रांत ॥ किंचिदाकुंचितांगुलिकयोः करयोःसंयुक्तांगुलिकयो

वी कर्णातिकनयने महाक्रांतं ॥ वामकरतले निहितस्य दक्षत

र्जन्याः किंचिदुवकृतयः करयोः वामतर्जन्यां दक्षहस्तेन

वा बंधनं मुद्गरं ॥ उक्तलक्षणवामतर्जन्याः शिरसि दक्षकर

स्याधे मुखस्य निधानं पलवं ॥ धेनुज्ञानलिंगयोनि कर्मपद्म

मुद्राः प्रगुक्ताः ॥ उत्तानयोः करयोः शूर्पवत्करणं शूप ॥

परस्परसंधिसल्लीनां गुलिविमुखहस्तयोः संमुखीकरणं संहरो

निर्याणो वा ॥ इति गायत्र्याः ॥ ( ७० )

करणं पुस्तकं ॥ इति शक्तिमुद्राः ॥ आकुंचितांगुलिकयोःसमुखयोः करयोः संहतीकरणं संमुखं ॥ अन्योन्य संहतयोः करयोः पद्मकेाशवस्करणं संपुटं विततांगुलिकयोः संह ।तयोः करयोः उत्तानीकरणं विततं ॥ संहतयोरंजलीकृतयोकरयोविस्तारः विस्तृतं । समुखासक्तयोः करयोः कनिष्ठ ॥द्वयानामाद्वथसंयोगः द्विमुख तस्यैव मध्यमाद्वययोगे त्रिमुखतस्यैव तर्जनीद्वययोगे चतुर्मुखं तस्यैवांगुष्ठद्रययोग पञ्चमुखं ।तस्यैव पुनः कनिष्ठिकाद्वयवियोग षण्मुख ॥ संयुक्तयोकरयोरधोमुखीकरणं संयुक्तयोराकुंचिताग्रयोऽवरिधोमुखी संहतानामगुष्ठ तर्जनी मध्यमानां शिरसि निधानं ऋषिःरणं अधोमुकं ॥ अस्यैवेात्तानीकरणं व्यापिकांजलिका ॥ संहतांगुष्ठका निष्ठानामानां मुखे निपानं छन्दः । करतलस्यअधोमस्वमुष्टिद्वयस्यांगुष्ठाग्रसंयोजनं शकटं ॥ वाममुष्टेरुत्तान हृदि निधानं ! संहतवामांगुष्ठकानष्ठिकयोर्गुह्ये निधानं ॥तर्जन्या तादृशन्युब्जतर्जनीयोगे यमपाशः ॥ उत्तान परस्पर अङ्गुष्ठकनिष्ठयोनीभौ निधानं कीलकं । संहतवामांगुष्टकनिसंघिमलनिदशांगुलिकयोः करयोरंगुलीनां परस्परं बंधनं ग्रंथितष्ठकयोः पादये । निधान शक्तिः ॥ कृतांजलिर्विनियोगः ॥आकुंचितांगुलेर्वामहस्तस्य तादृशाधोमुखेन दक्षिणहस्तर मध्यांगुलित्रयस्य हृदि निधानं हृदये ॥ मध्यमान मयोःसंयोगे उन्मुखोन्मुखं ॥ कोशावत्करयोः करयोरधोमुखीकरण तर्जन्यंगुष्ठयोर्चा शिरसि निधानं शिरः ॥ शिखाया मंगुष्टनिउत्तानीकःणं वा प्रलंबं ॥ अन्योन्य संयुक्तोत्तानमुशिकरणं घानं शिखा स्कन्धावारभ्य नाभिपर्यंतं दशांगुलीभिः स्पर्शःम॒ष्टिः । संयुक्तानामाकनिष्ठये।ः करयोः वक्राग्राणामंगुर्लान कवचं ॥ नेत्रयोललाटे च मध्यांगुलित्रयानेधानं नेत्रं ॥ऊर्ध्वसंयोगः अघोमुखे वामे तादृशं दक्षिणकरं विधायपाद्विनेत्र्यां त्वनामिकालोपः । करद्वयांगुष्ठतर्जन्यग्राभ्यां शयोरंगुलिप्रसारणं वा मत्स्यः ॥अधे मुख वामे तादृशंदक्षिणक परितो भ्रमणं अस्त्रं ॥ ऊर्ध्वाधोमुखयोः करयोः मध्यांगुलिनिधाने कूर्मः । वाममुष्ट्रिनिर्गत सरलमध्यमाया दक्षकक्षाश्रय त्रयं संकुचितमुखं कनिष्ठांगुष्ठौ च सरलौ विधायांगष्ठतर्जनीवराहः ॥ प्रमृतांगुलिकयोः करयोः कण तिकानयने सिंहा मध्यमानामाकनिष्ठायैः कनिष्ठानामामध्यमातर्जन्यंगुष्ठान( ७२ ) संस्पर्शे गालिनीमुद्रा ॥ बद्धांजलिकयोः करयोः अनामामूल पर्वणोरंगुष्ठाग्रनिवेशः आवाहनं ॥ अस्या एवाघोमुखीकरणे स्थापनी ॥ उछ्रितांगुष्ठमुष्टिद्वय योगः सन्निधापिनी ॥ अंतः प्रवेशितांगुष्ठमुष्टिद्वययोगः संरोधिनी ॥ मुष्टिद्वयांगुष्ठयोः संमु खयोः संश्लिष्टयाश्चोछ्र।यः सम्मुखीकरणी ॥ देवतांगे षडंग न्यासः संकलीकरण ॥ वाममुष्टिनिर्गताधोमखतर्जन्याः परितो भ्रामणं अवगुंठिनी ॥ धेनुमुद्रैवाघोमुखीदेवादीना परि भ्रामितामृतीकरणी ॥ अधोमुखयोः प्रमृतांगुलिको थितांगुष्ठयोः करयोर्देवस्योपरि भ्रामणं परमीकरणम् ॥ मिथः श्लिष्टयोः प्रसूतांगुलिकयोः करयाः स्वहृदये निवेशः प्रा र्थना ॥ पद्ममुद्रैवासनम् ॥ कृतपद्ममुद्रयोः करयोरधोमुखी करणं कुशलप्रश्नः ॥ एष एवाधोमुखः स्वागतम् ॥ हस्तद्व नांजलीकरणं पाद्यम् ॥ अनांमांगुष्ठयोगः अध्यं ॥ निम्नतल स्योत्तानस्य करस्यांगुष्ठादिचतुरंगुलीनामुछ्रायः आचमनम् ॥ आचमनमुद्राया अनामांगुष्ठाग्रयोगः मधुपर्कः ॥ कनिष्ठार हिताघो मुखमुष्टीकरणं स्नानम् ॥ उत्तानकरम्यांगुष्ठमध्यमाग्र यागः वस्त्रम् । उत्तानकरांगृष्ठमध्यमानामाग्रयोगः भूषणं ॥ उत्तानांगुष्ठमध्यमानामाकनिष्ठिकाग्रयोगः उपवीतं ॥ अङ्गु ष्टाग्रेण कनिष्ठामध्यपर्वस्पर्श गंधः ॥ तर्जन्याग्रेणांगुष्ठम ध्यपर्वस्पर्शः पुष्पं । अङ्गुष्ठाग्रेण तर्जनीमध्यमानामामध्य पर्वणां स्पर्शे क्रमेण धूपदीपनैवेद्यमुद्राः ॥ ग्रासप्राणादिमुद्राः १ ९ ] ( ७३ ) पूजाप्रयेागे प्रेोक्ताः । ऊध्वसंकुचितांगुलिः मणिबधंसयु क्तयोः करयोः कनिष्ठांगुष्ठयुगले सम्मील्य प्रसारणे सप्त जिह्वा ॥ पार्श्वसंयुक्तोत्तानमुट्योः क्रमेण दक्षिणकनिष्ठानां प्रसारण श्रोन्नामा , उन्नामग्री , बिंबं पाशुपतमिति वामक निष्ठादानां प्रसारणे शुद्धं , त्यागः सारिणी प्रसारिणी चेत्यष्टौ मुद्राः ॥ अगुष्ठाभ्यां सर्वांगुलीबध्वा तर्जन्यौ दंडवत्प्र सायीग्रे वामकरं कृत्वा तत्पृष्ठे दक्षकरस्य शनैराकर्षणं नारा चमुद्रा ॥ सल्लग्नमुष्टयोः उछ्रितांगुष्ठयोरन्योन्य समुखीकरण कालकर्णिका ॥ दृढमुष्टः प्रसारिततर्जन्या नासाग्रे निधानं विस्मयः ॥ उहितांगुष्टामुष्टिः नादृ : तर्जन्यंगुष्ठसंयोगाद्विंदुः दक्षांगुष्ठे वामांगुष्ठं विधाय कराभ्यां सावकाशमेकमुष्टीकरणं कुम्भमुद्रा ॥ इति पूजाकालेोपयुक्ता मुद्राः

॥ पार्थिवलिंगपूजा ॥

आचमननीदेदश काल कीर्तनान्ते श्रीसांबसदाशिवस्व रूपश्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं पार्थिवलिंगपूजां करिष्ये ॥ इति संकल्पः कामनायां अमुककामनया पार्थिवलिंग ० इति तत्त त्कामनोहपुरःसरं संकल्पः ॥ ततोऽरण्यनदीतटाकादिपवित्र स्थलं गत्वा नत्वा सर्वाधार घरादेव त्वद्रूपामृत्तिकामिमां लिंगार्थं प्रतिगृह्णामि प्रसन्नो भव मे प्रभो ॥ इति मृदं स्व शक्त्यानुसारेणाहृत्य गृहमानीय तदुपर्यार्द्रतार्थ जलं दत्वा ॐ सो जातम्प्रपयामि इति मृदं हस्ते गृहीत्वा 0( ७४ ) ( ७५ )

● ॐ वामदेवाय इति तस्यां जलं निषिच्य ॐ अघोरेभ्यो . बीजं ह्रीं शक्तिः की कीलकं अस्मिन् पार्थिवलिंगे श्रीसांब

इति पीठं कृत्वा ॐ तत्पुरुषाय ० इति उपरिभागस्थमृदो सद / शिवप्राणप्रतिष्ठापने वि ० ॥ ततो लिंगमस्तकोपरि पाणिपरितनपीठमध्ये जलबुद्बुदमस्तकाकारं मस्तकं साते सम्भवे तलं निधाय ॐ आं ह्रीं क्रों यं रं लं वं शं सं हं हंसःपञ्चसूत्रलक्षणयुतं रमणीयं लिंग निर्माय ॐ ईशानः सर्व ० अस्मिन्पार्थिवलिंगे श्रीसांब सदाशिवस्य प्राणाः इह प्राणाःइति लिंगमस्तकेऽक्षतान् दत्वा सबिल्वपत्रे पूजापीठे स्थाप ॐॐ आं ह्रीं ० श्रीसांबसदाशिवस्य जीव इह स्थितः ॥येत ॥ अस्य श्रीशिवपञ्चाक्षरीमन्त्रस्य वामदेव ऋषिः दैवी ॐ आं ह्रीं ० श्रीसांबसदाशिवस्य सर्वेन्द्रियाणि ॥ ॐ आंपंक्तिश्छन्दः श्रीसांचसदाशिवो देवता पार्थिवलिंगपूजायां हीं ० श्रीसांबसदाशिवस्य वाङ्मनश्चक्षुःश्रोत्रजिह्वाघ्राणप्राणाजपे च वि ० ॥ ॐ वामदेवऋषये नमः शिरसि । ॐॐ इहागत्य सुखं चिरं तिष्टंतु स्वाहा इति पठेत् ॥ तत उत्तापंक्तिच्छन्दसे नमः मुखे । ॐ श्रीसांबसदाशिवदेवतायै नहस्ताग्रेण लिंग स्पृशन् ॐ भूः सांबसदाशिवमावाहयामिनमः हृदि ॐ ह्रां बजाय नमः गुह्ये ॐ ह्रीं शक्तये नमः ॐ भुवः सांब ० ॐ स्वः सांब ० ॐ भूर्भुवः स्वः सांब ०पादयोः ॐ क्रौं कीलकाय नमः सर्वांगे ॐ विनियोगाय इति पठित्वा पुष्पांजलिं संगृह्य स्वहृदयपकंजे स्थितं चैतनमः करसम्पुटे ! ॐ अं अङ्गुष्टाभ्यां नमः ॐ नं तर्जनभ्यां न्यविग्रहं देवं श्वासमार्गेण पुष्पांजलावागतं विचिन्त्यॐ मं मध्यमाभ्यां नमः ॐ शि अनामिकाभ्यां नमः ॐ नमः शिवायेति मूलं पठन् स्वामिन्सर्वजगन्नाथ यावॐ वां कनिष्ठिकाभ्यां नमः ॐ यं करतलकरपृष्ठाभ्यां नमः .त्पूजावसानकम् ॥ तावत्वं प्रीतिभावेन लिंगेऽस्मिन्सन्निधिंॐ अं हृदयाय नमः ॐ न शिरसे स्वाहा ॐ मं शिखायै कुरु ॥ इति मन्त्रेणांजलिस्थपुष्पाणि लिंगमस्तकेऽर्पयेत् ॥वषट् ॐ शिं कवचाय हुं ॐ वां नेत्रत्रयाय वषट् ॐ नमः शिवाय सद्योजातं प्रपद्यामि सद्योजाताय वै नमोॐ यं अस्त्राय फट् ॥ श्रीपार्वतीशं फणिराजभूषं बालेंदु नमः ॥ श्री सांबसदाशिवायासनं समर्पयामि ॥ मूलं भवेमौलिं भसितेोज्वलांगं । मंदाकिनीशालिजटं त्रिनेत्रं ध्याये भवे नातिभवे भवस्त्र मां श्रीसांब ० पायं स ० मूलं भवोच्छिवं पवंदग्निनेत्रं ॥ इति ध्यात्वा कलशादि संपूज्य द्धवाय नमः श्रीसांच प ० अर्ध्य स ० मूलं बामदेवाय नमःअस्य श्रीप्राणप्रतिष्ठामन्त्रस्य हरिहरहिरण्यगर्भा ऋषयः ऋग्य श्री सांबस ० आचमनीयं स ० मूलं ॐ ज्येष्ठाय नमःजुःसामानि छन्दांसि चिद्रूपिणी परा प्राणशक्तिर्देवता ॐ ॐ आपोहिष्ठः ० योवः शिवतम • तस्माअरग ० ॐ नमः सोम नमः

.( ७६ )

O यच रुद्राय॑च॒ नम॑स्त॒ाम्राय॑ चारु॒णायच ॥ नम॑ः श॑गवै च . पशु॒पत॑ये च॒ नम॑ उ॒ग्राय॑ च भी॒माय॑ च ॥ नमो॑ऽग्रेत्र॒वाय॑ च दूरे व॒धाय॑ च॒ नमो॑ ह॒त्रे च॒हनी॑यसे॒ च ॥ नमो॑ वृ॒क्षेभ्यो॒ो हरिकेशेभ्यो नम॑स्त॒ाराय॑ ॥ नम॑ः श॑भवै ] च मयो॒भवे॑ च नमः श॑क॒राय च मयस्क॒राय॑ च॒ नमः॑ः शि॒वाय॑ शि॒वत॑राय च ॥ इति सति सामर्थ्य रुद्राध्यायादिनाऽभिषिच्याचमनं दत्वा ॐ भवं देवं तर्पयामि । शर्व देवं त ० ईशानं देव ० पशु पतिं देवं ॰ उग्रं देवं त ० रुद्रं देवं ० भीमं देवं महांतं देवं ० ॥ ८ ॥ भवस्य देवस्य पत्नीं • शर्वस्य देवस्य पत्नीं ईशानस्य देवस्य पत्नी ० पशुपतेदेवस्य पत्नीं ॰ उग्रस्य देवस्य पत्नीं ● रुद्रस्य देवस्य पत्नीं ० भामस्य देवस्य पत्नीं महतो देवस्य पत्नी ० ॥ इत्यद्भिस्तर्पयित्वा ॥ मूलं ॐ श्रे

ष्ठाय नमः श्री सांबसदा ० वस्त्रं ० आचमनीयं स ० । मूलं ॐॐ रुद्राय नमः श्रीसांब ० उपवीतं स ० आमनीयं स ० । मूलं ॐ कालाय नमः श्रीसांब ० गंधं सम ० । ॐॐ नमः ॐ कलविकरणाय नमः श्रीसांब • अक्षतान् ० ॥ ॐ नमः बलविकरणाय नमः श्रीसांब ० पुष्पाणि स ० ॥ ॐ नमःबलाय नमः श्रीसांब ० धूपं ० ॥ ॐ नमः बलप्रमथनाय नमः श्री सांब ० दीपं स ० ॥ ॐ नमः सर्वभूतदमनाय नमः श्रीसांब ० नैवेद्यं स ० ॐ प्राणाय ० ॐ अपानय ॐ व्यानाय ० ॐ उदानाय ॐ समानाय ० मध्येपा २० ] ( ७७ ) नीयं स ० ॐ प्राणाय ० ॐ अपानाय ० ॐ व्यानाय ॐ उदानाय ॐ समानाय • हस्तप्रक्षालनं स ० ॐ नमः श्रीसांब ० फलं स ० ॥ ॐ नमः मनोन्मनाय नमः श्रीसांब ० तांबूलं स ० ॥ ॐ नमः श्रीसांब ० नीराजनं स ० ॥ ॐ नमः ईशानस्सर्वविद्यानां श्रीसांब ० पुष्पांजलिं स ० इति पुष्पांजलिं समर्पयेत ॥ प्राच्यादिवामावर्त वेद्यां अष्टमूर्तिपूजां कुर्यात् ॥ यथा – प्राच्यां ॐ शर्वाय क्षितिमूर्तये नमः ॥ ईशान्यां ॐ भवाय जलमूर्तय नमः ॥ उदीच्यां ॐ रुद्राय तेजोमूर्तये नमः । वायव्यां- ॐ उग्राय वायुमूर्तये नमः ॥ प्रतीच्यां – ॐ भीम याकाशमूर्तये नमः ॥ नैऋत्यां – ॐ पशुपतये यजमानमूर्तये नमः ॥ दक्षिणस्यां ॐमहादेवाय सोममूर्तये नमः ॥ आग्नेय्यां ॐ ईशानाय सोममूर्तये नमः ॥ इति ततः ॐ भवाय देवाय नमः ॐ शर्वाय दे ० ॐ ईशानाय दे ० ॐ पशुपतये दे ० ॐ उग्राय दे ० ॐ रुद्राय दे ० ॐ भीमाय दे ० महते दे इति लिंगमस्तकेऽष्टा पुष्पाणि समर्प्य लिंगवामभागे ॐभवस्य देवस्य पत्न्यै नमः शर्वस्य • ईशानस्य • पशुपत : • उग्रस्य ० रुद्रस्य ० भीमस्य ० महतो देवस्य पत्न्यै नमः भितोऽष्ठौ पुष्पाणि समर्प्य ॐ अघेरेभ्यो ० इति मन्त्रत्रयं दशवारं जप्त्वा अष्टोत्तरसहस्रं शतं वा मूलं जप्त्वा ॐ गुह्या तिगुह्यगोप्ता त्वं गृहाणास्मत्कृतं जपं ॥ सिद्धिर्भवतु मे देव ०

० ० इत्य( ७८ )

० त्वत्प्रसादान्मयि स्थिरा ॥ इतिं जपं देवाय निवेद्य पञ्च प्रदक्षिणानमस्काराँश्च कृत्वा ॐ ईशानः सर्व ० इति लिंगम स्तकस्थं पुष्पमाघ्राय शिरसि धृत्वा देवं हृदि प्रविष्टं विचित्य ॐ लं पृथ्वात्मकं श्रीसांब सदाशिवाय गंधं कल्पयामि नमः ॐ हं आकाशात्मकं श्रीसांब ० पुष्पं क ० ॐ यं वाय्वात्मकं श्रीसांब ० धूपं क ० रं वन्ह्यात्मकं श्रीसांब ० दीप कं ॐ वं अमृतात्मकं श्रीसांब ० नैवेद्यं क ० इति मानसोपचारैः संपूज्य करचरणकृतं वाक्कायज कर्मज वा श्रवणनयनजं वा मानसं वाऽपराधं ॥ विहितमविहितं वा सर्वमेतत्क्षमस्व जय जय करुणाचे श्रीमहादेव शंभो ॥ इति प्रार्थ्य अनेन पार्थिवलिंगपूजाकमणा भगवान् श्रीपरमेश्वरः प्रीयतां ॥ ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु । ●

अथ दिनद्वितीयभागकृत्यं ॥ अविभक्तदिनस्यादिमे मागे सर्वमिद प्रागुक्तं कर्मानुष्ठाय द्वितीयभागे स्वयं वेदस्वीकरण , तद्विचारः , तद म्यासः , तज्जपः , शिष्येभ्यः तदानं इति पञ्चधा प्रोक्तं वेदा म्यासं धर्मादिशास्त्राणां च विमर्शनं कार्यम् । तृतीयभागे यजनयाजनाध्ययनाध्यापनदानसत्प्रतिग्रहादिना योगक्षमार्थ द्रव्यार्जनं कार्यम् ॥ ( ७ ९ ) दीनि स्नानोपकरणान्यादाय नद्यादिपवित्रजलाशयं गत्वा तत्र तीरं प्रक्षाल्य मृगोमयकुशँतिलसुमनांसि निधाय मृदा द्भिश्च पादौ हस्तौ प्रक्षाल्य पवित्रपाणिः बद्धशिखः यज्ञो पवीती एकवास आचम्य प्राणानायम्य देशकालौ संकीर्त्य मम समस्तपापक्षयपूर्वकं दीर्घायुष्यादिसकलैश्वर्य सिद्धिद्वारा श्री परमेश्वरप्रीत्यर्थ माध्याह्नस्नानं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्या उरु हत्यस्य शुनः शेप ऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः वरुणो देवता तीर्थतायामन्त्रण वि ० ॥ उरु हि राजा वरु॑णश्वका सूर्याय प॑था॒ा मन्ये॑ त॒वा उ॑ ॥ अ॒पढ़े पाढ़ा प्रतिधातवेकरुताप॑ व॒क्त हृदया विर्धश्चित् ॥ इति पवित्रतीर्थतोयान्यामन्त्र्य येतेशत मित्यस्य शुनः शेषऋषिः त्रिष्टुप्छन्दः वरुणो देवता तोयाव र्तने वि ० ॥ ॐ येते॑ श॒तं वरु॑ण ये स॒हस्रं य॒ज्ञियाः शा वित॑ता म॒हांत॑ः ॥ तेभि॑नो॑ अ॒द्य सवि॒ता विष्णुर्विश्वे मुंचंतु म॒रुतेः स्व॒र्काः ॥ इति दक्षिणहस्तेन सत्प्रदक्षिणं तोयमा लोडयेत् ॥ सुमि त्रियान इत्यस्य प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दः आपो देवता अंजालना तोयादाने वि ० ॥ ॐ सु॒मि॒त्रि॒यान॒ आप॒ ओष॑धयः मंतु ॥ इत्यंजिलिना तोयमादाय दुर्मिंत्रिया इत्यस्य प्रजापतिऋषित्रिष्टुपुछदः अपो देवता जलनिषेचने वि ॰ ॥ ॐ दुमि॑त्र॒यास्तस्मै संतु ॥ इति कामक्रोधादीन् द्वेष्यरूपान्मनसा विचित्यांजलिगतं जलं निषिञ्चेत्

॥ अथ मध्याह्नस्नानम् ॥

तत्राष्टवा विभक्तस्य दिवसस्य चतुर्थे भागे मृदा ततो मृद त्रेधा विभज्यैकस्माद्भागादल्पां मृदं वामकरेणादाय( ८० ) काटेमनुलिप्य अद्भिः प्रक्षाल्य तथैव द्विवारं प्रक्षाल्य एव मेत्र बस्तिसंज्ञकं गुदमेढ्रयोरंतराल ऊरू जघे चरणौ करो चकैकशः त्रिःप्रक्षाल्याचम्य – उदकाय नमः इति तीर्थो दक नत्वा द्वितीय भागमृत्तिकां – अश्वक्रांत इत्यादित्रयाणां दामदेवऋाषः अनुष्टुप्च्छन्द : मद्देवता मदभिमन्त्रणे वि ० ॥ ॐ अश्वक्रांत ग्थक्रांते विष्णुकांत वसुंधरे ॥ मृत्तिके हन मे पापं यन्मया दुष्कृतं कृतं ॥ उद्धृतासि वराहेण कृष्णन शतबाहुना ॥ मृत्तिके ब्रह्मदत्ताऽसि काश्यपेनाभिमन्त्रिता ॥ मृत्तिके दाह मे पुष्टि त्वाय सर्व प्रतिष्ठित । त्वयाहतेन पापन जीवामि शरदां शत ॥ इत्यभिमत्र्य ॥ इदं विष्णुरित्यस्य मेधातिथिऋषिः गायत्रीच्छन्दः विष्णुदेवता मृदा गात्रविलेपन वि ॰ ॥ ॐ इ॒दं विष्णुविच॑क्रमे त्रे॒धानिद॑ध प॒दं । समूहळ मस्या सुर । डांत दक्षिणहस्तगृहोतया मृदा मुखादिनाभि पर्यंत वामहस्तगृहीतया नाभ्यादि पादपर्यंतं गात्रं विलिप्य

शनैर्नाभिमात्र जलं प्रविश्य सूर्याभिमुखः स्थित्वा आपो अस्मानित्यस्य प्रजापतिऋषिः ऋत्रिच्छदः आपदवता निमजने वि ० ॐ आप अ॒स्मन्मातरः शुधयंतु घृतनना घृ॒तव॑ नंत ॥ विश्व हिरिप्र प्रवती देवीः ॥ इतिनिमय – उदिदाभ्य इत्यस्य प्रजापतिऋषिः यजुस्त्रिष्टुप् च्छन्दः आप देवता उन्मज्जने॑ वि ० ॐ उ॒दिदा॑भ्यः॒ शुचरापूतएमि ॥ इत्युन्मज्य पुनस्तूष्णीं निमज्योन्मज्याचम्य ॥ C1 २१ ] ( ८१ ) अग्रमग्रामत्यस्य विश्वामित्र ऋषिः जगतीछन्दः गोमयं देवता गोमयामिमन्त्रणे वि ० ॥ ॐ अग्रमग्रं चरंतनामोषधीनां बने ॥ तासां वृषभपत्नीनां पवित्रं कायशोधनं ॥ यन्मे रोगाँश्च शोकाँश्च पापं मे हर गोमय ॥ इति गोमयमभिमन्त्र्य पाणिभ्यामादाय मानस्तो कइत्यस्य कुसऋषिः जगतीच्छन्दः एकरुद्रो देवता गोमयेन गात्रावलेपने वि ० ॥ ॐ मान॑स्ताके तन॑ये॒ मान॒ आयु॑षि॒ मानो॒ो गोषु॒मानो॒ अश्वे॑षु गरिषः । मानो॑ वी॒रान्रु॑द्र भामिनो॑ऽवधीह॒विष्म॑तः सद॒मित्वा॑ हवामहे ॥ इति नाभेरूवं दक्षिणहस्तगीतेन नाभेरधः वामहस्तगृही तेन गोमयेन ललाटं विना सर्वागाणि विलिप्याप उपस्पृ श्येममेवरुणेत्य।दिभिर्मन्त्रैः प्रतिमन्त्रं चुलक गृहीतोदकेन मूर्ध नमभिषिञ्चेत ॥ इमंमेवरुणेत्यादिचतसृणां आद्ययोः शुनः शेप उत्तग्योर्वामदेवऋषिः आद्याया गायत्री शिष्टानां त्रिष्टुप् छन्द आययोर्वरुणः अंत्ययोरग्नीचरुणौ इति देवता मापोमौषचरित्यस्य प्रजापतिऋषिर्यजुच्छन्दः हृदयशूलं देवता उदुत्तममित्यस्याः शुनःशेषऋषिः त्रिष्टु छन्दः वरुणो देवता मुंचंतुमेत्यस्य बंधुर्ऋषिरनुष्टुप्छेदः ओषधिर्देवता अवभृथ निपुण इत्यस्याः प्रजापतिऋषिः यजुश्छन्दो यज्ञो देवना सर्वासां मूर्धाभिषेके वि ॰ ॥ चुलकेन जलमादाय ॐ इ॒मं मे॑ वरुण श्रु॒वी हव॑ म॒द्याच॑ मृ॒ळय ॥ त्वाम॑ व॒स्युराच॑के ॥ इति मूर्धनि अभिषिञ्चेत् ॥ एवं प्रतिमन्त्रं ॥( ८२ ) ॐ तत्वा॑यामि॒ ब्रह्म॑णा॒ व॑द॑मान॒स्तदाशा॑स्त॒ यज॑मानो ह॒विभि॑ ॥ अर्हेळमानो वरुणे॒ह बोध्युरु॑ स॒मा आयुः प्रमो॑षीः ॥ ॐ त्वन्नो॑ अग्ने॒वरु॑णस्य वि॒द्वान्दे॒वस्प हेळो अव॑याससष्ठाः ॥ यजि॑ष्ठो वहि॑तः शोशु॑चानो विश्वा॒न्द्वे षासि॒ प्रमु॑मु॒ग्ध्य॒स्मत् ॥ ॐ सत्वन्नो॑ अग्ने व॒मोभवती नेदि॑ष्ठा अ॒स्या उ॒षसो॒ो व्यु॑ष्टौ ॥ अव॑य॒क्ष्वनो॒ वरु॑ण॒रणो ही सु॒हवन एधि ॥ ॐ मापो मौष॑धी धी॒ग्नी॑ौ घाश्च राज॒ुस्त॒तो॑ वरुणनो मुंच ॥ यद॒ाहुर॒ध्न्या इत वरुण॑ति॒यपा॑महे॒ ततो॑ वरुणनो मुंच ॥ ॐ उर्दुत्तमं वरुण पाच॑म॒स्मदवा॑ धर्म विम॑ध्य॒ श्रेय ॥ अर्थाव॒यमा॑दित्यव्र॒ते त॒वाना॑गसो॒ अदि॑तये स्याम ॥ चतु॑ माशप॒थ्या॒दथो॑ वरु॒ य॑दुत ॥ अथो॑ य॒मस्य॒ पवा॑णा॒त्सर्व॑स्मादेवय॒षात् ॥ ॐ अव॑म॒थनियु॑पुणनि चेरुर॑सि निचुपुण ॥ अव॑दे॒वैर्दे॒वकृ॑त मेन॑यासिष॒मव॒मये॑ मे॒त्ये॑कृतं पुरुराव्णो देवरि॒षस्प॑हि ॥ इत्यभिषिच्य तूष्णीं निमज्योन्मज्याचम्य दक्षिणकरधृतैः त्रिभिः सोदकैः कुशैः नाभिमारभ्य प्रदक्षिणं नामिपर्यन्तं वक्ष्यमाणमन्त्ररात्मानं पावयेत् ॥ प्रणवस्य परब्रह्मा ऋषिः दैवी गायत्री छन्दः परमात्मा देवता , व्याहृतीनां प्रजापति ऋषिः देवी गायत्री दैव्युष्णिक् देवी गायत्रीति क्रमेण छन्दासि अग्निवाय्वादित्या देवताः तत्सवितुरित्यस्य विश्वा मित्रऋषिः गायत्रीछन्दः सविता देवता , आपोहिष्ठेति तिसृणां ( ८३ ) सिंधुद्वीपऋषिः गायत्रीछन्दः आपो देवता , इदमाप इत्यस्याः प्रजापतिऋषिः त्र्यवसाना महापंक्तिश्छन्दः आपो देवता , हविष्मतीरित्यस्याः प्रजापतिः ऋषिः अनुष्टुप्च्छन्द : आपो देवता , देवीराप इत्यस्याः प्रजापतिऋषिः पंक्तिश्छन्दः आपे देवता कार्षिरसीत्यस्याः प्रजापतिऋषिः अनुष्टुप्च्छन्दः आज्यम पश्च देवते , अपो देवा इत्यस्या वरुणऋषिः त्रिपुच्छन्दः आपो देवता , द्रुपदादिवेत्यस्याः प्रजापत्यश्वसरस्वत्यः ऋषयः अनुष्टुपूच्छन्दः आपो देवता शन्नो देवीरित्यस्याः दध्यढाथर्वणऋषिः गायत्रछिंदः आपो देवता अपारसमि त्यस्या बृहस्पतिऋषिः अनुष्टुपूछेदः रसं देवता आपो देवी रित्यस्याः सिंधुद्वीपऋषिः न्यंकुसारिणी बृहतीच्छन्दः आपो देवताः पुनंतुमेति द्वयोः प्रजापत्यश्विसरस्वत्यः ऋषयः अनुष्टुप्छन्दः पितरो देवताः अग्नआयूषीत्यस्याः प्रजाप तिर्वैखानसऋषिः गायत्रीनंद : अग्निर्देवता पुनन्तुमेत्यस्याः प्रजांपत्यश्विसरस्वत्य ऋषयः अनुष्टुप् छन्दः देवजनाधियः विश्वाभूतानिजातवेदाश्चेतिदेवताः पवित्रेणेत्यादिपञ्चानां प्रजापन्यश्विसरस्वत्यः ‘ ऋषय : आद्यानां चतुर्णां गायत्री च्छदः प्रथमाया अग्निः द्वितीयाया अग्निर्ब्रह्यावा तृतीय पादस्य ब्रह्मैव तृतीयायाः सोमः चतुर्थ्याः सविता पञ्चम्या विश्वेदेवा इति देवताः चित्पतिर्मेत्यादित्रयाणां प्रजापति ऋषिः यजुश्च्छन्दः आद्ययोः प्रजापतिर्देवता तृतयिस्य सवि Bak( ८४ ) तादेवता प्रणवस्य परब्रह्मऋषिः दैवीगायत्रीच्छन्दः परमात्मा देवता व्याहृतीनां प्रजापतिऋषिः गायत्र्युष्णिगनुष्टुप् क्रमेणछन्दांसि अग्निवाय्वादित्या देवता तत्सवितुरित्यस्याः विश्वामित्रऋषिः गायत्रीच्छन्दः सविता देवता सर्वेषां जलैः पावने विनियोगः ॥ ॐ पुनातु ॐ भूः पुनातु ॐ भुवः पुनातु ॐ स्वः पुनातु ॐ तत्स॑वि॒तुर्वरे॑ण्यं भर्गो दे॒वस्य॑ घीमहि ॥ धियो योन॑ः प्रचो॒दय॑त् ॥ आपो॒ द्दिष्ठाम॑यो॒ो भुव॒ स्तान॑ ऊर्जे , द॑धातन ॥ म॒हरण॑य॒ चक्ष॑से ॥ ॐ योवः शि॒वत॑म॒रस॒स्तस्य॑ भाजयते॒इन॑ः ॥ उ॒गती रि॑िव मा॒तर॑ः ॥ ॐ तस्मा॒ा अरंगमामवो॒ो यस्य॒ क्षय॑य॒ जिन्व॑था ॥ आप जन येथा चनः ॥ ॐ इदमपः प्रव॑हत यत्किचे दुरितं माये ॥ यहम॑भिदुद्रोह॒याने॒प उ॒तानृ॑तं ॥ ॐ ह॒विष्म॑तीमा आपो॑ ह॒विष्म आवि॑वासति ॥ ह॒विष्माँ दे॒वो अ॑ध्व॒रे ह॒विष्माँ अस्तुसूर्यः ॥ ॐ देवीपो अपान्नपायोव ऊ॒र्मि त्रि॒ष्य॑ः ॥ इ॒द्रयावा॑न्म॒दि॑त॑मः ॥ तदेवेभ्यो॑ देव॒त्रात शुक्र पेभ्यः॑ ॥ ॐ कार्षीरस समु॒द्रस्य॒त्वा क्ष॑त्या॒ा उन्न॑यामि ॥ समापो॑ अ॒द्भिर॑ग्मत॒समोष॑धीभरोषधीः ॥ ॐ अपो देवा मधु॑मतीरगृभ्ण॒न्नू जैस्वती राज॒स्व॒श्विना॑नाः याम॑मि॒त्रा वरु॑ण अ॒भ्यष॑च॒न्यामि॒रि॑द॒मन॑ य॒न्नत्यरा॑तीः ॥ ॐ द्रुप॒ददा॑दि॑व मुमुच॒नः स्वि॒न्नः स्ना॒तो मदिवा ॥ पुन॑ प॒वित्रे॑ण॒ वाज्य॒ मार्पः शुन्धन्तु मैन॑सः ॥ ॐ शन्नो॑ दे॒वीर॒भिष्ट॑य॒ आपो॑ २२ ] ( ८५ ) भव॑तु पी॒तये॑ ॥ शेयो॑र॒भिन॑वंतु नः । ॐ अ॒पास॒मुद्व॑ यस॒ सूर्ये संत॑ स॒माहि॑तं ॥ अस॑स्य॒यो रस॒स्तं व गृह्णाभ्युत्त॒मं ॥ ॐ अ॒पो दे॒वीरुप॑सृज॒मधु॑मतीरय॒क्ष्माय प्र॒जाभ्यः॑ ॥ तासा॑मा॒स्थाना॒दुज्जहता॒मोष॑धयः सुपप्प॒लाः ॥ ॐ पुन॑तुमा पि॒तर॑ स॒ोम्बास॑ः पुन॑मा पिताम॒हाः पुन॑तु॒ प्रति॑ितामहाः ॥ प॒वित्रे॑ण श॒तायु॑षा ॥ ॐ पुन॑तु॑मा पिताम॒द्दाः पुन॑तु प्रपि॑तामहाः ॥ _वित्रे॑ण श॒तायु॑षा॒ा विश्व॒मापुय॑श्नुवै उदकेोपस्पर्शः ॐ अग्न॒ आयूंषि पवस॒ आसुवोर्ज॒मि चनः ॥ आरे बधस्वदुच्छु ॥ ॐ पु॒नंत॑मा देवज॒नाः पुन॑तु॒ मन॑सा॒ धियः॑ ॥ पुन॑तु॒ विश्वा॑ भू॒तानि॒ जात॑वेदः पु हिम ॥ ॐ प॒वित्रे॑ण पुनीहिमा शुकदेवयत् ॥ अग्ने॒ ऋत्वा॒ ऋ॒रनु॑ ॥ यत्ते॑ प॒वित्र॑म॒र्चिष्यग्ने॒ वित॑तम॑त॒रा ॥ ब्रह्म॒तेन॑ पुनातु॒मा ॥ ॐ पव॑मान॒ः सो अ॒धन॑ः प॒वित्रे॑ण॒ विच॑र्षणिः ॥ यः पा॑ता॒सपु॑नातु मा ॥ ॐ उ॒भ्य॑ देव सवितः प॒वित्रे॑ण स॒वेन॑ च ॥ मां पु॑नीहि वि॒श्वत॑ः ॥ ॐ वैश्व दे॒वी पु॑न॒ती दे॒व्याग॒ाद्यस्या॑मि॒माष॒व्य॑स्त॒न्वो॑ वी॒तपृ॑ष्ठाः ॥ तया॒मदि॑तः सध॒मादे॑षु व॒यस्य॑म॒पत॑यो॑ोरयी॒णा॑ ॥ ॐ चि॒त्प ति॑र्म॒ पुन॒त्वच्छद्रेण प॒वित्रे॑ण॒ सूर्य॑स्य र॒श्मिभिः॑ ॥ तस्य॑ ते पवित्रपते॒ प॒वित्र॑पु॒तस्य॒ यत्का॑मः पु॒नेतच्छ॑केयं ॥ ॐ वाक्प ति॑र्मा त्वच्छद्रेण प॒वित्रे॑ण॒ सूर्य॑स्य र॒श्मिभिः॑ः ॥ तस्य॑ ते पवित्रपते प॒वित्र॑ पू॒तस्य॒ यत्मः पु॒नेतच्छकेयं ॥( ८६ ) ॐ दे॒वो मा॑ सवि॒ता पु॑ना॒त्वाच्छद्रेण प॒वित्रे॑ण॒ सूर्य॑स्य रश्मिभिः ॥ तस्य॑ते पवित्रपते प॒वित्र॑ पू॒तस्य॒ यत्का॑मः पुनत केयं ॥ ॐ पुनातु ॐ भूः पुनातु ॐ भुवः पुनातु ॐॐ स्वः पुनातु ॐ तत्स॑वि॒तुर्वरे॑ण्यं॒ भगो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि ॥ धि यो

योन॑ः प्रचो॒दया॑त् ॥ इति ततस्तान् कुशान् परित्यज्य पुनः पूर्ववत् इमम्मेवरुणेच्य।दिमन्त्रैर्मूर्धाभिषेकः ॥ ॐ इ॒मम्मे॑ववरुण ॥ ॐ तत्वा॑यामि॒० ॥ ॐ त्वन्नो॑अग्ने॒० ॥ ॐ स त्वन्नो॑अ॒ग्ने ० ॥ ॐ मापोमौष॑धीः ॥ ॐ उदु॒त्त॒मव॑ ● ॥ ॐ मंचन्त॑माशप॒थ्य ॥ ॐ अव॑भृथ ० ॥ इति मन्त्रैरभि ०षिच्य ॐ अतितीक्ष्ण महाकाय कल्पांतदहनोपम भैरवायनमस्तुभ्यमनुज्ञां दातुमर्हसि ॥ इति भैरवाज्ञां संपाद्य ॥जाह्नवी यमुना चैव नर्मदा चैव गौतमी ॥ नदी भीमरथी चैव कृष्णवेण च तुंगजा ॥ एताः सप्त महानद्यः स्नान काले स्मरेत्तु यः ॥ स स्नानफलमाप्नोति कोटियज्ञफलं लभेत् ॥ त्र्यंबकम्प जटोद्भूते गौतमस्याघनाशिनी ॥सप्तव । सागरं याति गोंदावरि नमोऽस्तु ते ॥ नन्दिनी नलिनी सीता मालती च मलापहा ॥ विष्णुपादाब्ज संभूता गंगा त्रिपथगामिनी ॥ मागीरथी मोगवती जाह्नवी त्रिजटे श्वरी ॥ द्वादशैतानि नामानि यत्र यत्र जलाशये ॥ स्नानो द्यतः पठेद्यस्तु तत्रैव निदसाम्यहं ॥ संजाता यस्य देवस्य पादप्रक्षालनोदकं ॥ त्रैलोक्यपावनी गंगा माधवं तं नमा ( ८७ ) म्यहं ॥ इति पठित्वाऽर्ध्याणि दद्यात् ॥ नमः कमलनाभाय नमस्ते जलशायिने ॥ नमस्तेऽस्तु हृषीकेश गृहाणार्ध्य नमोऽ स्तु ते ॥ धातुः कमडेलद्भूते पूर्णचन्द्रनिभानने ॥ त्रैलोक्य वंदिते गंगे गृहाणार्ध्य नमोऽस्तु ते ॥ ब्रह्माद्रिशिखरोत्पन्ने त्रिकंटकविराजिते ॥ गौतमप्रार्थिते गंगे गृहाणार्घ्यं नमोऽस्तु ते ॥ एहि सूर्यसहस्रांशो तेजोराशे जगत्पते ॥ अनुकंपय मां भक्त्या गृहाणार्घ्यं नमोऽस्तु ते ॥ महाबलजटोद्भूते कृष्णे उभयतो मुखि ॥ अनुकंपय मां भक्त्या गृहाणार्ध्य नमोऽस्तु ते ॥ इत्यर्थ्य।णि दत्वा ॐ पापोऽहं पापकर्माऽहं पापात्मा पापसंभवः ॥ त्राहि मां कृपया गंगे सर्वपापहरा भव ॥ इति प्रार्थ्यतर्जल निमग्नः द्रुपदादिवेत्यस्य प्रजाप त्यश्विसरस्वत्यः ऋषयः अनुष्टुप् छन्द : आपो देवता अन्त जेले निमग्नस्यानुछ्वसतो जपे वि ० ॥ द्रुप॒दादे॑वमुमुच॒ानः ० ॥ इति त्रिः जपेत् ॥ अथवा आयंगौरित्या दितिसृणां सार्प राज्ञी ऋषिः गायत्री छन्दः अग्निर्देवता अंतर्जले जपे वि ० ॥ ॐ आय॑गौः पृश्नरक्रम॒ीदस॑दन्मा॒तरि॑ पु॒रः ॥ पि॒तर॑ च प्र॒य न्स्वः॑ः ॥ अंतश्चरति रोच॒नास्य प्रा॒णापाती ॥ व्य॑ख्यन्म द्वि॒षो दिवं॑ ॥ त्रि॒शद्धाम॒ विराजति॒ वाक्प॑तं॒गाय॑ धीयते ॥ प्रति॒वस्रह॒ अ॒मि॑िः ॥ इति त्रिजेपेत् ॥ अथवा ऋतचेति सूक्तस्याघमर्षण ऋषिः अनुष्टुप् छन्द : भाववृत्तं देवता अंत जेले जपे वि ० ॥ ॐ ऋ॒तं च॑ स॒त्यं चाद्धात्तप॒सोऽध्य॑जाj . C f ( ८८ ) यत ॥ ततो॒ रात्र्य॑जायत॒ तत॑ समु॒द्रो अ॑र्ण॒वः ॥ स॒मु॒द्राद॑ ए॒वादधि॑ि संवत्स॒रो अजायत । अ॒होग॒त्राणि॑ वि॒दध॒द्विश्वस्य मित्र॒तो व॒शी ॥ सूर्या॑च॒द॒मसो॑ धा॒तयः॑था पूर्वम॑कल्पयत् ॥ दिवं॑ च पृथि॒वीं च॒तरि॑क्ष॒मये॒ स्व॑ः ॥ इति त्रिर्जपेत् प्राणायाममन्त्रान् वा त्रिः , प्रणवं वा त्रिजेपेत् ॥ विष्णोर्वा स्मरणं कुयात् ॥ तत उन्मज्य ॐ ब्रह्मादयो देवास्तृप्यंतां इत्येकमंजलिं अङ्गुल्यग्रगतदेवतीर्थेन निवती ॐ सनका दय ऋषयस्तृप्यन्तां इत्यंजलिद्वयं कानष्ठांगुलिमूलगतप्रजा पतितर्थेिन . प्राचीनावीती अर्यमादयः पितरस्तृप्यन्तां , तर्प माहीः पितरश्च तृप्यन्तां इति प्रत्येक मंजलित्रयं तर्जन्यंगुष्ठ मध्यगत पितृतीर्थेन दत्वा अप उपस्पृश्य तद्विष्णोरित्यस्य मेघातिथिऋषिः गायत्री छन्दः विष्णुर्देवता स्नाने वि ० ॥ ॐ तद्विष्णः पर॒म॑ प॒द ँस पश्यंति सूरयः ॥ दि॒वो॑व॒ चक्षुरात॑तम् ॥ इात त्रिः स्नात्वा आचम्य निर्गत्य यन्मया दूषितं तोयं शारीरमलसंचयात् ॥ तस्मात्पापविशुध्यर्थं यक्ष्माणं तर्पयाम्यहम् ॥ इति शिखोदकं तीरे निषि॑िचेत् ॥ इति मध्याह्नस्नानम्

॥ माध्याह्नसन्ध्या ॥

ततो द्विराचम्य धौते वाससी परिधाय मृदाऽद्भिश्च ऊरू करौ प्रक्षाल्य धृतत्रिपुंडूः बद्धशिखः यज्ञोपवीती श्रीप यदिप्रशस्तदारुसमवे कुश्त्रयाच्छन्ने पीठे प्राङ्मुख उदङ् २३ ] ( ८ ९ )

ू मुखो वा उपविश्य पवित्रपाणिः सुवर्णरौप्यालंकृतकरयुगलः स्मार्तेन विधिना द्विराचम्य त्रिः प्राणानायम्य देशकालौ संकीर्त्य ममोपात्तदुरितक्षयद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ माध्याह्न सन्ध्यामुपासिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य गोकर्णकृतिहस्तेन जलं गृहीत्वा आपःपुनंत्वित्यस्य नारायणोपनिषदृषिः अष्टिच्छन्दः आपः पृथिवी ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्म च देवताः मन्त्राचमने वि ० ॥ ॐ आपः पुनंतु पृथिवीं पृथिवी पूता पुनातु मां ॥ पुनन्तु ब्रह्मणस्पतिर्ब्रह्मपूता पुनातु मां ॥ यदुच्छिष्टमभोज्यं यद्वा दुश्चरितं मम ॥ सर्वं पुनन्तु मामापोऽसतां च प्रतिग्रह स्वाहा ॥ इंति पिबेत् ॥ शिष्टं सर्व प्रातःसध्यावत् ॥ विशे षस्तु लिख्यते ॥ पुष्पमिश्रोदकांजलिंमादाय सूर्याभिमुख स्तिष्ठन् सप्रणवव्याहृतिकां गायत्रीमुच्चार्य श्रीसूर्यनारायण परमात्मने इदमर्थ्यं समर्पयामि इत्यर्ध्य जल एव दद्यात् ॥ ऊर्ध्वबाहुः सूर्यमुदीक्षन् उद्यं ० उदु॒त्यं ० ] चि॒त्रं दे॒वाना • तच्चक्षु॑र्देव ॐ भूर्भुवः स्वः सत्स॑वि॒तुः विम्राडत्यनुवाकः पुरुषसूक्तं यजाग्रतोदूर ० ॥ मण्डलञाह्मणं इति मत्रैर्यथासंभ वमुपस्थाय गायत्र्यावाहने सावित्रीं युवतीं शुक्लां शुक्लवस्त्रां त्रिलोचनाम् ॥ त्रिशूलिनीं वृषारूढां यजुर्वेदेन संयुताम् ॥ रुद्राणीं रुद्रदैनत्यां रुद्रलोकनिवासिनीं ॥ कैलास विहिता वासामायान्तीं रुद्रमण्डलात् ॥ आगच्छ वरदे देवि त्र्यक्षरे रुद्रवादिनी ॥ सावित्रि छन्दसां मातरुद्रयोने नमोऽस्तु ते ॥ ० .( ९ ० ) इत्याबाह्य ऋष्याद्यूहसमये ” सप्राणा श्वेतवर्णा सांख्यायन सगोत्रेत्यूहः ॥ जपसमये हृदयसममालाधारणम् ॥ प्रातः पदस्थाने माध्याह्नपदं योजयेत् ॥ इति माध्याह्नसन्ध्या ॥

॥ अथ सूर्योपस्थानं ॥

– आचमनं प्राणायामः देशकाल संकीर्तनं च विधाय श्रीसूर्य नारायणप्रीत्यर्थ सूर्योपस्थानमहं करिष्ये ॥ उत्थायोर्ध्वबाहुः सूर्यमुदीक्षन् – उद्वयामित्यस्य प्रस्कण्वऋषिः अनुष्टुप् च्छन्दः उदुत्यमित्यस्य प्रस्कण्व ऋषिः गायत्रीच्छन्दः चित्रं देवानामित्यस्य आंगिरस कुत्सऋषि : त्रिपुच्छन्दः तच्चक्षु रित्यस्य दध्यढाथर्वणऋषि : त्रिपुच्छदः चतसृणां सूर्यो देवता तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्रऋषिः गायत्रीच्छन्दः सवितादेवता विभ्राडित्त्यादि सप्तदशानां विभ्राद्प्रस्कण्वः प्रस्कण्वः प्रस्कण्वः काश्यपावत्सारः प्रजापतिः आंगिरस कुत्सः अङ्गरूपः श्रुतकक्षसुकक्षौ प्रस्कण्वः कुत्सः कुत्सः जमदग्निः जमदग्निः नृमेवाः कुत्स : आंगिरस हिरण्यस्तूपः इति , क्रमेण ऋषयः आया जगती ततस्तिस्रो गायत्र्यः एका जगती तिस्रखिष्टभः एते द्वे गायत्र्यौ द्वे त्रिष्टुभौ एका बृहती एका सतोबृहती एका बृहती ततो द्वे त्रिष्टुभौ । सर्वासां सूर्यः देवता ॥ सहस्रशीर्षेति षोडशानां नारायणऋषिः आद्यपञ्चदशानामनुष्टुप् षोळश्यास्त्रिष्टुप् छन्दः पुरुषो ( ९ १ ) देवता ॥ यज्जाग्रतइत्यस्याः शिवसंकल्पऋषिः त्रिष्टुप्च्छन्दः मनो देवता सर्वासां सूर्योपस्थाने विनियोगः ॥ ० ० ०

की ॐ उद॒यन्त उदु॒त्यं चि॒त्रन्दे॒वना ० तच्चक्षुः • तत्स॑वि॒तुः ॐ वि॒भ्राबृ॒हप॑वतु सो॒म्यं मध्वायुर्दध॑य॒ज्ञ पता अवि॑ह॒तम् ॥ वाजतो यो अमिरक्ष॑ति॒त्मनः॑ प्र॒जाः पुपोष पुरुधा विराजति ॥ १ ॥ उद॒त्यं जा॒तवे॑दस॑ दे॒वं वः॑ह॒ति के॒तवः॑ ॥ दृशे पि॑िश्वाय॒ सूर्य॑म् ॥ २ ॥ येना॑ पावक॒ चक्ष॑सा भुर॒ण्य॑ ते॒ जन॒ अनु॑ ॥ त्वं वरुण॒ पश्य॑सि ॥ ३ ॥ द॑व्या॑ अध्वर्यु आग॑त॒ रथे॑न॒ सुर्य॑त्वच ॥ मध्वा य॒ज्ञ ँ समं जाते ॥ ४ ॥ तं प्र॒त्नथा॑ पूर्वथा॑ वि॒श्वते॒मथो॒ ज्ये॒ष्ठता॑ति॑ बहि॒षद॑ स्व॒र्व॑द॑म् ॥ प्र॒चीन॑ बृजनं दोहधुमाशुं जय॑त॒मनु॒ यासु वर्ध॑से ॥ ५ ॥ अ॒य॑ये॒न श्वे॑दय॒त्पृभि॑गर्भ॒ ज्योति॑ज॒रा यु॒रजसो वि॒माने॑ ॥ इ॒मम॒पा स॑ग॒मे सूर्य॑स्य॒ शिशुं न विवा॑ म॒तिरिति ॥ ६ ॥ चि॒ित्रं दे॒वना॒ामुद न चक्षु॑मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्य॒ग्नेः ॥ अप्रि॒ द्यावा॑पृथि॒वी अंत रि॑क्ष॒ सूर्य॑ आ॒त्मा जग॑तस्त॒स्थुष॑श्च ॥७ ॥ आन॒ इभर्ति॒ दथे॑ सुश॒स्त वि॒श्वान॑रः सवि॒तादे॒वतु ॥ आपो॒ यथा॑ युवानो मत्थानो विश्व॒ जग॑दमि पि॒त्वे म॑नी॒ष ॥ ८ ॥ यद्य कच्च॑ वृत्रहन्नुदग अभिसूर्य ॥ सर्व तदि॑िद्रते वशै ९ । तरणि॑िवि॒श्वदेर्शतो ज्योति॒ष्कृस सूर्य ॥ विश्व॒माभ॑सि रोच॒नम् ॥ १० ॥ सत्यस्य देव॒त्वं तं म॑हि॒त्वं म॒ध्या कतर्वि( ९ २ ) तत संभार ॥ य॒देदयु॑क्त ह॒रितः स॒धस्थादाद्रात्री वास स्तनुते मि॒मस्मै॑ ॥ ११ ॥ तन्मि॒त्रस्य॒ वरु॑णस्यामि॒चक्षे सूर्यो र॒पं कृ॑णुते॒ द्योरु॒पस्थे॑ ॥ अ॒नं॒तम॒न्यदुच॑दस्य॒ पाज॑ कृ॒ष्णम॒ न्यद्धरित॒ः संभ॑र॑ति ॥ १२॥ इ॒हाँ असि सूर्य॒बदित्यम॒हाँ अ॑सि॒ ॥ म॒ह॒स्ते॑ स॒तो म॑हि॒मा प॑नस्यते॒द्धादे॑व म॒हाँ अ॑सि १३ बसूर्यश्रवसा म॒हाँ अ॑सि स॒त्रादैव म॒हाँ असि ॥ म॒द्दा दे॒वा नामसु॒र्य॑ः पु॒रोहि॑तो वि॒भुज्योति॒रदा॑भ्यम् ॥ १४ ॥ श्रायैत इव॒ सूर्य विश्वर्दिस्य भक्षत ॥ वसू॑नि जा॒ाते जन॑मान॒ ओज॑सा॒ प्रति॑ भाग नीषिम ॥ १५॥ अद्यादेवा उदिता सूर्य॑स्य॒ निरह॑सः पिता निर॑व॒द्यात् ॥ तन्नो॑ मि॒त्रो वरु॑णो मा महंता मंदतः सिंधुः पृथि॒वी उ॒तद्यौः ॥ १६ ॥ आकृष्णन रज॑सा॒ वर्तमानो निवे॒शय॑न्न॒मृतं॒ मयै॑ च ॥ हिर॒ण्यये॑न सवि॒ता रथे॒ना दे॒वो या॑ति॒ भुव॑नानि॒ पश्य॑न् ॥१७ ॥ ॐ स॒हस्र॑शीर्षा पुरु॑षः ॥ १६ ॥ यज्जाग्रतो दूरमु दे॑ति॒ दे॑व॒ तदु॑ स॒प्तस्य॒ तयै॒वैति॑ ॥ दु॒र॒ग॒मं ज्योति॑नां॒ ज्योति॒ रेतं॒ तन्मे॒ मन॑ः शि॒व सैकल्पमस्तु ॥ १ ॥ ॐ य॒देतन्मुंडलं त॒पति त॒न्मह॒दुक्थं ताऋ॒चः स ऋचां लोकोऽथ यदेतदर्चि प्यते त॒न्महाव्रतं नि सामानि स सान्मां लोकोऽथ य एष॒ एत॒स्मिन् मण्डले पुरुषः सोग्निस्तानिय॒जूर्ूर्षि स यजुषां लोक॒ः सैषा॒ा त्र॒य्ये॑व॒ विद्या तपति तद्वैतदप्य॒विद्वा स अहुस्त्रयी वा एषा विद्या तपतीति वाग्वैव तत्पश्यंती ( ९ ३ ) २४ ] वदति ॥ १ ॥ स॒ एन॒ एव॒ मृत्युर्य॒ एष एत॒स्मिन्म॒ण्डले पुरु षो॒थे॑त॒दमृतं य॒देत॒दचि॑द॒प्यते त॒स्मान्मृत्युप्रय मृ ह्यंतस्त॒स्मादुन॒दृश्ये मृते॒ ह्यन्तः ॥ २ ॥ तदेषश्लोको भवति अ॒तरं मृत्यो रमॄतमित्य॒व ँ तन्मृत्योर॒मृतं मृत्प॒ावमृत माहि तमि॒त्येतस्मा पुरुष एतन्म॒ण्डलं प्रतिष्ठितं तपति मृत्युपि वस्वन्तं वस्तइत्यसो वा आदित्यो विवस्वानेष ह्यहोरात्रे विव॒स्ते त॒मेष वस्ते सर्व॒तो होनेन परिवृतेः मृत्योरात्मा वि॒वस्वतीत्येतस्मह्न म॒ण्डल एतस्य पुरुषस्पात्मै तदेप श्लोको भवति ॥ ३ ॥ त॒योर्वाऽएत॒योरुभयोरेन॒स्य चार्चिष एत॒स्य च पुरुषस्यैतन्म॒ण्डलं प्रतिष्ठा त॒स्मान्मह॒दुक्थंपरस्मै न॒श ÷ स्तेन्ने॒दे॑ति॒ प्रति॑ष्ठ छन॒द । इत्येता इस प्रतिष्ठां छिन्ते यो मह॒दुक्थं पर॒स्मै॑ श॒ऽसति तस्म दुक्थंशसंभूयिष्ठं परिचक्षे प्रतिष्ठाच्छिन्नो हि भवतीत्यधिदेवतं ॥ ४ ॥ अ॒थाधियज्ञं य॒देतन्म॒ण्डलं त॒पत्ययस रुक्माथ ] य॒देत चियित इदं तत्पुष्करपर्णमा॒पो होता आपः पुष्करपर्ण मथ य एष एत॒स्मि न्म॒ण्डले पुरुषो य॒मेव स॒पो यहिरण्मयः पुरुषस्ते॒दते दैवतत्र यसंस्कृत्येहोपधत्ते तद्यज्ञस्यैवानुश स्थ॒मूर्ध्वमुत्क्रामति तदेत मृप्येति प॒ एष त॒पति तस्मादग्नि नाद्रियेत परिहन्त

ममत्र ह्येष॒तदा भवतीत्यु ए॒वाधि यज्ञं ॥ ५ ॥ अथाध्यात्मं यदेतन्म॒ण्डलं त॒पति य॒श्चैष ऋम् इदं तस्क्रुक्ल मन्थ य॒देत॒दचि॑द॒प्यते य॒च्चै त॒दु॒ष्करपर्णमिद तत्कृष्णमचन्न॒थ F 13( ९ ४ ) य॒ एष॒ एत॒स्मिन् मण्डले पुरुषो यश्चैष हिरण्मयः पुरुषो य॒मेव स॒यो दक्षिणेक्षन्पुरुषः ॥ ६ ॥ स एष एव॒लोकं पृणत।मेष सर्वोऽग्निरभिसंपद्यते तस्यैतन्मथुनं यो २५ सव्ये क्षन् पुरुषोर्ध्वमुहैतदात्मनो यन्मिथुनं यदा वै सह मिथुने नाथ सर्वोऽथ कृत्स्नः कृत्स्न॒तायै तद्यत्ते द्वे भवतो द्वंद्व

हि मिथुनं प्रजननं तस्माद्वे मे लोकं पृणे उपधीयेते तस्मादु द्वाभ्यां॑ द्वाभ्यां॑ चितं प्र॒णय॑ति ॥ ७ ॥ स॒ एत्र॒ एवेंद्रो यो यं दक्षिणेक्षन् पुरुषोय॒मि॑िद्राणी ताभ्यां देवा एवं विधृतिम कुर्वन्ना॒सिकां तस्माज्जायाया अंत नाश्रीयाद्वीर्य बाहाम्ज्जायते वी॒र्यवंतमुह साजनयति य॒स्या अंतेनाति ॥ ८ ॥ तदेतद्देवव्रत राजन्यबंधवो मनुष्याणामनुतमां गोपा य॑ति त॒स्मदुतेषु वीर्यवान् जायते मृतवाका वयसा साक्षिप्रश्येनं॒ जनयति तौ हृदयस्याकां प्रत्यवेत्यमिथुनीभवतस्तौ या मिथुनस्य॒तं ग॒च्छतो॒ऽथ है तत्पुरुषः स्त्रपिति तथा है॒ वेद॒ मानुष॒स्य मिथुनस्य॒तं गृ॒त्वा सं विद॒ इव भवत्येव वेदसंविद॒ इव भवति दे॑व॒ ँ ह्येन॒न्मि॑थुनं॒ परमो ह्येष॒आनंद स्त॒स्मादेव॑वि॒त्स्वप्याल्ले क्या है एव तद्देवते मिथु ने॒न प्रिये॒ण घाना स॒मर्धयति तस्मादुइ स्व॒पंतं धुरेव न यो धये॑न्न॒देते॒ देव॒ते मिथुनीभ॒वत्यौ हिन॒सानीति तस्मादु हैत त्सुपुपुषः श्लेष्मणमिव मुखं भवत्येते एव तद्देव॒ते रे॒तःसिंचत स्व॒स्मादे॒त इस सं॒भवति य॒दिदं च ॥ ९ ॥ ( ९ ५ ) स एष एवं मृत्युर्य॒ एष एतस्मिन्मण्डले पुरुषो य॒श्वाय॑ दक्षि णेऽक्षन्पुरुषस्तस्य त॒स्य॒ हृदये पादावृति हतौ तो ह॒तदा च्छियोत्क्रामति स॒यदोत्क्रि॒ात्य॒थ तत्पुरुषो क्रियते तस्मादु हैतप्रेतमाह । छेवस्ये॒त्येष उ एव प्राणु एप हीमाः सर्वाः प्रजाः प्रणयति तस्यैते॒ प्राणाः स यदा स्वपित्यथैन मेते प्राणाः स्वा अ॒पियंत तस्मात्स्वाप्यय॒ स्वाप्ययो हवैत स्व॒न्पइत्या॒ाचक्षते परोक्षन्परोक्षकामा देवाः ॥ १० ॥ स एतैः सुप्तो न कस्यचनवेद न मनसा संकल्पयति न बाचाऽ नस्य र॒सं वि॒जानाति न प्राणेन गंधं विजानाति न चक्षुसा पश्यति न श्रोत्रेण शृणोत्तते तदा पीताभवति स एप एक : सन्प्रजासु बहुधाव्ाविष्टस्तस्मादेका सतलोकं पृणा सर्वमग्निमनुवि॒भवत्यथ॒ यदेक एव तस्मादेकः ॥ ११ ॥ तदाहुरेको मृत्युर्बह॒त्र इत्येकच बह॒वश्चेति ह ब्रूयाद्यहा सावत्रतेकोऽथ यदि प्रजासु बहुधा व्याविष्टस्तेनो बह॒वः ॥ १२ ॥दाहुरंतिके॒मत्युर्दू इत्यंतिकेच दूचेति ह ब्रूयाद्याहाय॒मि॒हाध्यात्मं तेना॑तिक॒ऽथ य॒दावमु॒त्र तेनो दूरे ॥ १३ ॥ त॒देषश्लोको भवति – अन्नेमा पश्रितो रसा नू संक्षरे मृत इति यदेतन्म॒ण्डलं त॒पति तद॒न्नम॒थ य॒ एष एतस्मिन्मण्डले पुरुष सोतास एतस्मिन्ने॒ऽपश्रितो भाति ॥ १४ ॥ अ॒वाध्यात्म- इदमेव शरीरमन्नमथ यो यं दक्षिणेऽक्षन् रुषः सोत्ताम॒ एत॒स्मिन्नने॒ऽपश्रितो माति ॥१५ ॥ ७( ९ ६ ) ह॒मेत॒मग्निरि॒त्यध्वर्षव उ॒पासते यजुरत्येष हृदि सर्व युनाक्ति समेत छन्दोगा एत॒स्मानमुक्यामिति बढ्चा एत्र हीद ँ स॒र्वमुत्यायतियात याव एतेन॒ स यतं विषमिति सर्पाः सर्प इति सर्पविद ऊर्गृति देवा॒ा रयिरि॒ति मनु॒ष्याः मायेत्यसुराः स्वधे॒ति पितरो देवजन इति देवजनदो रूपमति गंधर्वा गंध इत्यप्स र॒सस्तं यथा यथोपा॒सने त॒देव भवति तद्धनान् भूत्वावति तस्मादेनमेवं वित्स॒र्वैरे तरूपासीत हैनमेत॒द्भू॒त्वावति ॥ १६ ॥ सर्व

9 स एष त्रीष्टकोऽग्निः ऋगेका य॒जुरेका सधैँका तद्यांकां चाचपद्धाति रुक्म॒ एव तस्या आयतनम॒थ यां य॒जुषा पुरुष एव त॒स्या आय॒तनम॒थ या साम्ना पुष्करपर्णमेव तस्या आय॒तनमेवं त्रीष्टकस्ते वा एते उभे एषु च रुक्म एत॒च्च पुष्करपण॒मेतं पुरुषम॒पीत उभे ऋक्सामे य॒जुर॒पीत एवम्वे॒केष्टकः ॥ १७ ॥ स॒ एष एवं मृत्युर्य॒ एष एत॒स्मिन् मध्ले पुरुषो य॒श्चायं॒ दक्षिणेऽक्ष रुषः स एष एवं वि॒द अत्मा मत स॒यदेव॑वि॒दस्मल्लोकात्प्रेत्यथैतमेवात्मानमभि स॒भवति॒ सोऽमृतो मवति मृत्युर्ह्यश्यात्मा भवति ॥ १८ ॥ इति मण्डलबाह्यणम् ॥ ॐ त्रयं वा इदं नामरूपं कर्म तेषां नाम्नां वाग॒त्येत देषामुक्थम॒तोहि सर्वाणि नामान्युति॒ष्ठन्त्येतदेषा सामैताद्ध ‘ २५ ] ( ९ ७ )

१ स॒र्वैनी॑मभिः सम॒मेत॒देषां ब्र॒ह्मैताद्ध स॒र्वाणि नामानि बिभर्त ॥ अ॒थ रूपाणाम् – च॒चक्षुरि॒त्येतदेषामुक्थमतोहि सर्वाणि रूपा ण्युत्ति॒ष्ठ॑त्येन॒देषा ँ स॒मैताद्ध सर्वैः रूपैः सम॒मेन॒देषां त्र॒ह्मै ताद्ध स॒र्वाणि रूपाणि बिभर्ति ॥ २ ॥ अथ कर्मणामात् त्येतदेषामु॒क्थम॒ततो॑हि स॒र्वाणि क॒र्माण्युत्ति॒ष्ठ॑त्ये॑त॒देषा ँ सामै ताद्ध स॒र्वैः क॒र्मभिः सम॒मेत॒देष ब्र॒ह्म॒ताद्ध स॒र्वाणि कर्माणि बिभर्ति ॥३ ॥ त॒देत॒त्त्रय॒सद्कममात्मात्मो एकः सन्ने स्त्रय॑ त॒देन॒दमृत ँ सत्ये॒न छ॒न्नं प्राणो वा अमृतं नामरूपे सत्यं त॒ता॒भ्यामयं॒ प्रा॒णश्च॒न्नः ॥४ ॥ अथ जातेभ्यो जुहोत्ये तानि ह जाता॒न्येते॒ रुद्रा॒ा अनुप्र॒ावीविशुर्यत्र यत्रेते तदे॒वैनाने त्यो रुणां जातानि देवानां वै विधामनुमनुष्यास्तस्मादुह्रैमानि मनुष्याणां जातानि यथाज त॒मे॒वैनानेत॒त्प्रीण।ति ने॒षां वा उभय॒तो नमस्कारा अन्योन्य ततो नमस्कारा अ॒न्येते ह्ते घोरतरा अशांततराय उभयतो नमस्कारा उभय॒त ए॒नानेत॒द्यज्ञेन॒ नमस्कारेण शमयति ॥ ततः आदित्यं ॐ वि॒श्वत॑श्मव॒० इति प्रदक्षिणीकृत्य ॐ नमः सवित्रे जगदेकचक्षुषे त्रयीमयाय त्रिगुणात्मने नमः ॥ नमः पराय।खिलकर्मसाक्षिणे विरिंचिनारायणशंक रात्मने ॥ इति नत्वोपविशेत् ॥ अनेन सूर्योपस्थान कर्मणा भगवान् श्रीसूर्यनारायणः प्रीयताम् ॥ ॐतत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु

॥ ब्रह्मयज्ञः ॥

वेदपुरुषाय नमः इति कृतांजलिरात्मानं प्रदक्षिणी कृत्य शुचौ देशे आसन उपविश्य श्रौतेन विधिनाऽचम्य प्राणानायम्य देशकाला स्मृत्वा ममोपात्तदुरितक्षयद्वारा श्री परमेश्वरप्रीत्यर्थं ब्रह्मयज्ञेनाहं यक्ष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य छन्दःपुरुषन्यसान् कुर्यात् ॥ अगुष्ठानामिकाभ्यां मुख ॐ तिर्यग्विलाय चमसायोर्ध्वबुध्नाय छदः पुरुषाय नमः इति न्यसेत् चक्षुषोः ॐ गौतमभरद्वाजाय नमः ॥ श्रोत्रयः ॐ विश्वामित्रजमदग्निभ्यां नमः ॥ नासिकयोः ॐ वसिष्ठकश्य पाभ्यां नमः ॥ वाचि ( वाक्स्थानं हृदयं ) ॐ अत्रये नमः ॥ उदकोपस्पर्शः ॥ शिरसि ॐ गायत्रीछन्दोऽग्निदेवताभ्यां नमः ॥ ग्रीवायां ॐ उष्णिकच्छन्दः सवितृदेवताभ्यां नमः ॥ पृष्ठवंशे ॐ बृहतीछन्दोबृहस्पतिदेवताभ्यां नमः ॥ बाह्रोः ॐ बृहद्रथतरछन्दोम्यां यावापृथिवीदेदताम्यां नमः ॥ उदरे ॐ त्रिष्टुप् छन्दसे इंद्राग्नीदेवताम्यां च नमः ॥ वामानामांगु ष्ठाभ्यां श्राण्योः ॐ जगतीछद आदित्यदेवताभ्यां नमः ॥ लिंगे ॐ अतिच्छन्दश्छन्दः प्रजापतिदेवताभ्यां नमः ॥ गुदे ॐ यज्ञायज्ञियन्त्रंदो वैश्वानरदेवताभ्यां नमः ॥ उदकोप स्पर्शः ॥ ऊर्वोः ॐ अनुष्टुप् छन्द से विश्वभ्यो देवेभ्यश्च नमः ॥ जान्वोः ॐ पंक्तिच्छन्दसे मरुद्भ्यश्च देवताभ्यो नमः ॥ पादयोः ॐ द्विपदाच्छन्दोविष्णुदेवताभ्यां नमः ॥ ( ९९ ) दक्षिणांगुष्ठानामाभ्यां प्राणेषु ( प्राणायतनानि चक्षुरादीनि ) ॐ विच्छन्दश्छन्दोवायुदेवताभ्यां नमः ॥ हस्तद्वयविपर्या सेन सर्वांगे ॐ न्यूनाक्षरछन्दो अद्भ्यश्च नमः ॥ इत्येव सर्वांगेषु योजयित्वा वेदमयः संपद्यते । शापानुग्रहसमर्थो भवति । ब्राह्मं तेजश्च वर्धते । न कुतश्चिद्रयं विंदते । ऋङ् मयो यजुर्मयः साममयस्तेजोमयो ब्रह्ममयोऽमृतमयः संभूय ब्रह्मैवाभ्येति ॥ तत आसनोपरि दर्भानास्तीर्य तत्र प्राङ्मुख उदङ्मुखो वोपविश्य पाणिभ्यां दर्भानादाय वामांत्रिमुत्तमं कृत्वा दक्षि णकरोत्तम अंजलिं दक्षिणजानुनि निधाय – प्रणवस्य परब्रह्मा ऋषिः दैवीगायत्रीच्छन्दः परमात्मा देवता व्याहृतीनां प्रजापतिऋषिः गायत्र्युष्णिगनुष्टुभः छन्दांसि अग्निवाय्वा दित्या देवताः तत्सवितुरित्यस्य विश्वामित्रऋषिः गायत्री छन्दः सविता देवता इषेत्वेत्यादिनमउक्ति विधेम इत्यं तस्य काण्वीयस्य वाजसनेयकस्य शुक्लयजुर्वेदाम्नायस्य भगवान् विवस्वानृषिः गायत्र्यादीनि सर्वाणि छन्दांसि ऋचामग्निः यजुषां वायुः साम्नां सूर्यः इति देवताः ब्राह्म णानां च सूर्यो देवता सर्वेषां ब्रह्मयज्ञे वि ० ॥ ॐ भूर्भुवः स्वेः । ॐ तत्स॑ वि॒तुर्वरे॑ण्यं॒ भगो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि ॥ धियो योन॑ः प्रचो॒दया॑त् ॥ तत्स॑वि॒तुर्वरे॑ण्य॒ भगो॑ दे॒वस्य॑ धीमहि धियो॒ो योन॑ः प्रचो॒दया॑त् ॥ तत्स॑वि॒तुर्वरे॑ण्यं॒ भगो॑ दे॒वस्य॑ ।( १०० ) । वीमहि धियोः प्रचोदयात् ॥ इषार्जेवा॒य व॑स्थ ॥ दे॒वो वः॑ सवि॒ता प्रापयतु श्रेष्ठ॑तमाय॒ कर्म॑णे । अग्न॒ नय॑ सु॒पथा॑ ग॒ये अ॒स्मान्वश्वा॑नि देवत्र॒युना॑नि वि॒द्वान् ॥ यु॒योध्य॒स्मज्जु॑ह॒राणमनो

भूयि॑ष्ठां ते॒ नम॑ उक्ति विधेम ॥ अ॒ग्निमी॑ळे पु॒रोहि॑तं य॒ज्ञस्य॑ दे॒वस॒त्वजि॑ । होता॑रं रत्न॒धात॑मं ॥ अग्नआया॑हि वी॒तये॑ गृ॒णानो ह॒व्यातये ॥ नि॒ोता॑ सत्स ब॒र्हिषि॑ ॥ शन्नो॑ दे॒वीर॒भिर॑य॒ आपो॑ भवतु पी॒तये॑ ॥ शंयो र॒भिस्र॑व॑तु नः ॥ अनुश।सनानि — सबै संभारान्संभरतिया एतारमित्थाचे॑त्या॒ाच

संभरति तदेव संभाराणा संभारव सयत्र यत्राग्ने भवति ततस्तत एन संभरति य॒शसे वत्वदेवनः समर्धयन्पशुभिरिन्मिथुने

नेव त्व॒देनं प्रजु नेन समर्धयति संभ॒र ँ स्त॒स्माद्वाव॒तु संभारान्सभरति ॥ १ ॥ विद्या — अन्नं ब्रह्मेत्युपासीत ॥ वाकोवाक्य – सबै गौतमस्य पु॒त्रवृतो ज॒नं धावयेद्यो दर्शपूर्णमासयोरष्ट्रौ पुरस्ताद॒ाज्यभागा विद्यात्पञ्चमुद्भ्यतो

हविर्भागान्षट् प्राजापत्यानष्ट । उपरिष्टा दाज्यभागान् ॥ इतिहासः — आपो हवा इदमग्र आसुः सलिलमेव ता अकामयतं कथंनु प्रजाये महीति ता आश्रा तप्तास्वंतर्हिरण्मयमांड

संबभूव तदजातोह तर्हि संवत्सर आसीद्यावती तु संवत्सर॒स्य वेला तावदिद॒ हिरण्मयभाण्डमास्व॒वाप्सु

पषुप्लुवै ॥१ ॥ पुराणं ॐ उर्वशीह ! प्सराः पुरूवमै चकमे ह

२६ ] ( १०१ ) मानो वाचा त्रः स्म म॒हवैसेनदंडेन हतादाम स्म मानि॒पद्या सैनो स्मृत्वा नग्नं॒दर्शमेषवैनः स्त्रीणामुपचार इति साहास्मिन ज्योगुवासाप हास्मार्भिण्या सतावऽज्यो ग्धास्मिन्नुवास ॥ १ ॥ गाथा ॐ ताह्रै तदुपजागौ मद्दा हि॒िमिव वै हृदाबर्लाया नन्बेवे॒त्यनुतः स्वादास्थानात्त॒तः सत्रं न॒तायते ॥ १॥ नाराश ँसि ॐ समानान् स॒दमुक्षति हुयान् काष्टभृतो यथापूर्णान् परिस्रुतः कुंभा॒ान् जनमेव्र्यसादन इत्य सुरराक्षसा॑न्य॒पेयुः ॥ १ ॥ व्याकरणं वृद्धिरादैच् अदेङ् गुणः ॥ कल्पः अथातोऽधिकारः फलयुक्तानि कर्माणि । अथातो गृह्यस्थालीपाकानां कर्म ॥ शिक्षा अथ शिक्षां प्रव क्ष्यामि ॥ ज्योतिषं पञ्चसंवत्सरमयं ॥ छन्दः धीं श्रीं ह्रीं ॥ निरुक्तं समाम्नायः समाम्नातः ॥ मीमांसा अथातो धर्मजि ज्ञासा ॥ वेदांतः अथातो ब्रह्मजिज्ञासा ॥ न्यायः- प्रमाण प्रमेयेत्यादि ॥ पुराणं नारायणं नमस्कृत्य । धर्मशास्त्रं योगी श्वरं याज्ञवल्क्यं ॥ उपनिषत् ॐ पूर्णमदः ईशावास्यमि द • उषावा अश्वस्य मेध्यस्य ॐ सहनोऽस्तु सहनोऽवतु सहन इदं वीर्यवदस्तु ॥ ब्रह्मा इंद्रस्तद्वेद येनयथा नविद्विषा महे ॥ ॐ स्वस्ति एवं ब्रह्मयज्ञं विधाय तान् दर्भानुत्तरतो निरस्याचम्य ॥ अनेन ब्रह्मयज्ञाख्यन कर्मणा भगवान्परमेश्वरः प्रीयतां ॥ इति विद्यातपोयोनिरयोनिविष्णुरीडितः

। वाग्य ज्ञेनार्चितो देवः प्रीयतां मे जनार्दनः ॥ ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु ०

॥ देवर्षिपितृतर्पणम् ॥

आचमनं प्राणायामः पवित्रधारणम् ॥ अद्यपूर्वोच्चरित एवं गुणविशेषणविशिष्टे देशं काले च ॥ श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं देवर्षिपितृतर्पणं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य प्राङ्मुखः प्रागग्रान् त्रीन् दर्भान् दक्षिणपाणिनादाय सव्यजानुं निपात्यविश्वेदेवास इत्यस्याः गृत्समद ऋषिः गायत्री छन्दः विश्वेदेवा देवता आवाहने विनियोगः ॥ ॐॐ विश्वे॑देवाम॒ आग॑तःश्रुण॒ताम॑ इ॒म ँ इवः॑म् ॥ ए॒दं ब॒हिर्निदत ॥ १ ॥ इतिदेवानावाह्य ॥ विश्वेदेवा इत्यस्य सुहोत्रऋषिः त्रिष्टुप्च्छदः विश्वेदेवा देवता जपे त्रि ० ॥ ॐ विश्वेदेवाः श्रुणुतम हवंमे॒ये अंतरि॑क्ष॒ य उप॒द्यत्रि॒ष्ठ ॥ ये अ॑ग्नजि॒ह्वा उ॒तवा॒ यज॑त्रआ॒सया॒ास्मिन् च॒र्हषि॑ मादयध्वम् ॥ १ ॥ इति जपित्वासव्यक।न्दाग्ब्घसकुशदक्षिणकरेणापः शुक्लृतिलान्यवान्वागृहीत्वा अङ्गुल्यग्रगतदेवतीर्थेन ॐ ब्रह्मा तृप्यतां इति जलमध्ये क्षिपेत् ॥ एवं सर्वत्र देवतर्पणे ॥ ॐ विष्णुस्तृप्यतांॐ रुद्रस्तृप्यतां ॥ उदकोपस्पर्शः ॥ ॐ प्रजापतिस्तृ ०ॐ देवास्तृ · ॐ छँदाऽसि तृ ० ॐ वेदास्तृ ० ॐ ऋषयस्तृप्यंतां ॐ दुराणाचार्यास्तृप्यंतां ॐ गंधवस्तृप्यतां ॐइतराचार्यास्तृन्यंतां ॐ संवत्सरः सावयवस्तृप्यतां ॐ देव्यस्कृप्यतां ॐ अप्सरसस्तृप्यतां ॐ देवानुगास्तृप्यतां ॐ नागास्तृप्यतां ॐ सागरास्तृप्यतां ॐ पर्वतास्तृप्यतां ॥ ( १०३ ) ॐ सरितः ॐ मनुष्यास्तृप्यंतां ॐ वक्षास्तृप्यंतां ॐ रक्षासितृप्यंतां उदकोपस्पर्शः । ॐ पिशाचा स्तृप्यंतां ॐ सुपर्णास्तृप्यतां ॐ भूतानि तृप्यंतां ॐ पशवस्तृप्यतां ॐ वनस्पतयस्तृप्यतां ॐ ॐ षधयस्तृप्यतां ॐ भूतग्रामच तुर्विधस्तृप्यतां ॥ इति प्रत्येकमेकैकांजलिना तर्पयित्वात्तराभि मुखो नवीती सप्तऋषय इत्यस्याः प्रजापतिऋषिः जगती छन्दः सप्तर्षयो देवताः सनकादीनामावाहने विनियोगः ॥ ॐ स॒प्तऋष॑यः॒ प्रति॑हि॑िता॒ः शरीरे स॒प्तर॑क्ष॑ति॒ सद॒मन॑मादं । स॒प्ताप॒ः स्वप॑तो लो॒कमी॑यु॒स्तत्र॑ जागृतो अस्वप्नजी सत्र॒सदौ च देव ॥ इति सनकादीनावाह्य – महस्तोमा इत्यस्याः प्राजापत्यो यज्ञऋषिः त्रिष्टुप्च्छन्दः सप्तर्षयो देवता जपे विनि ० ॥ ॐ स॒हस्तो॑मा स॒हच्छेदस आवृत॑ः स॒हस्र॑म ऋष॑यः स॒प्तदैव्या॑ ॥ पूर्वे॑षां॒ पन्था॑मनु॒दृश्य॒ धीरा॑ अ॒न्वालैभरे र॒थये । नरश्मीन् ॥ इति जपित्वांजलिस्थान् कुशान् तिरश्चः कृत्वा शुक्लतिलयवान्यतरयुतं जलमजलिना गृहीत्वा कनिष्ठांगुलि मूलगतप्रजापतितीर्थेन ॐ सनकस्तृप्यनां इत्यभिघायांज लिद्वयं जले दद्यात् ॥ प्रत्यंजलि मन्त्रावृत्तिः । एवमग्रे ऋषि तर्पणे प्रत्येक मंजलिद्वयं दद्यात् ॥ ॐ सनंदनस्तृप्यतां ॐ सनातनस्तृप्यतां ॐ कपिलस्तृप्यतां ॐ आसुरिस्त प्यतां ॐ वोदुस्तृप्यतां ॐ पञ्चशिखस्तृप्यतां ॥ इति ऋषि तर्पणं कृत्वा दक्षिणाभिमुख : दक्षिण जानु निपात्य प्राची: ( १०४ ) नावीती – उशंतत्त्वेत्यस्याः प्रजापत्यश्विसरस्वत्यः ऋषयः अनुष्टुप् च्छन्दः पितरो देवता अर्यमादिपितृणामावाहने वि ० ॐ उत॑स्त्वा॒ा निर्धाम हृयशः सम धीमहि ॥ उ॒शन्नु श॒तव॑ पि॒तॄन्ह॒विषे॒ आत॑वे ॥ इत्यर्यमादीन् पितॄनावाह्य आयंतुनइत्यस्याः शंखऋषिः त्रिष्टुपलन्दः पितरो देवता जपे वि ० ॥ ॐ आये॑तुनः पि॒तर॑ः सो॒म्यासड ग्निष्वा॒त्ताः प॒थिभि॑र्देव॒याने॑ ॥ अ॒स्मिन्य॒ज्ञे स्व॒धया मदंतो धि॑ब्रुव॑तु॒ ते॑ व॒त्व॒स्मान् ॥ इति जत्विांजलिगतान् दर्भा न्मध्ये मुग्नान् विधाय तिलान् गृहीत्वांजलिना जलमादाय तर्जन्यंगुष्ठमध्यगतपितृतीर्थेन ॐ कव्यवाडनलस्तृप्यतां इत्य भिधाय त्रींनजली दक्षिणे दद्यात् ॥ एवं ॐ सोमस्तृप्यतां ॐ यमस्तृप्यतां ॐ अर्थमा तृप्यतां ॐ अग्निष्वात्ताः पितरस्तृप्यतां ॐ सोमपाः पितरस्तृप्यत ॐ वर्हिषदः पितरस्तृप्यंतां ॐ यमाय नमः ॐ धर्मरा जाय नमः ॐ मृत्यवे नमः ॐ अंतकाय नमः ॐ वैवस्व ताय नमः ॐ कालाय नमः ॐ सर्वभूतक्षयाय नमः ॐ औदुंबराय नमः ॐ दध्नाय नमः ॐ नीलाय नमः ॐ पर मेष्ठिने नमः ॐ वृकोदराय नमः ॐ चित्राय नमः ॐ चित्रगुप्ताय नमः इति प्रत्येकं त्रीन् त्रीनंजलीन्दद्यात् ॥ जीवत्पितृकोऽप्येतान् ब्रह्मादिचित्रगुप्तांतान् तर्पयेत् ॥ तस्य प्रकोष्ठादधः प्राचीनावीतिता ॥ ततः अमुकसगोत्रः अस्मत् २७ ] ( १०५ ) पिता अमुकशर्मा वसुरूपस्तृप्यतां ॥ इदं जलं तस्मै स्वधा नमः इत्येकमंजलिं दत्वाऽपर मंजलिद्वयमेवमेव दद्यात् ॥ एव मग्रेऽपि मातुः प्रपितामहांतानां तर्पर्णेऽजलित्रयं ॥ अमुकस गोत्रः अस्मत्पितामहः अमुकशर्मा रुद्ररूपस्तृ ० ॥ इदं जलं तस्मै स्वधा नमः ॥ अमुकसगोत्रः अस्मत्प्रपितामहः अमु कशर्मा आदित्यरूपस्तृ ० ॥ इदं जलं तस्मै स्वधा नमः ॥ अमुकसगोत्रा अस्मन्माता अमुकदा वसुरूपा तृ ० ॥ इदं जलं तस्यै स्वधा नमः ॥ अमुकसगोत्रा अस्मत्पितामही अमुकदा रुद्ररूपा तृ ० ॥ इदं जलं तस्यै स्वधा नमः ॥ अमुकसगोत्रा अस्मत्प्रपितामही अमुकदा आदित्य रूपा तृ ० इदं जलं तस्यै स्वधा नमः ॥ अमुकसगोत्रा सापत्नमाता अमुकदा वसुरूपा तृप्यतां इदं जलं तस्यै स्वधा नमः ॥ ततो वक्ष्यमाणमन्त्रानाम्नायस्वरणोपांशु जपन्नजलिंगृहीता अपः पितृर्तार्थेन तर्पणजलाधिकरणे प्रसिंचत् ॥ उदीरता मंगिरसोन आयंतुन इति तिसृणां शंखऋषिः प्रथमाया जगती द्वितीय तृतीय योस्त्रिष्टुप्च्छन्दः , ऊर्जवहंतीत्यस्याः प्रजा पतिर्ऋषिः गायत्रीछन्दः , पितृभ्यः स्वधायिभ्य इत्यस्याः प्रजा पतिर्ऋषिः यजुश्छन्दः , येचेह इत्यस्याः प्रजापतिर्ऋषिः त्रिष्टुप्च्छन्दः सर्वासां पितरो देवताः मधुवातेति तृचां गौतम ऋषिः गायत्री छन्दः विश्वेदेवा देवताः प्रसेके विनियोगः ॥ ॐ उरता मव॑र॒ उत्परा॑ स॒ उन्म॑ध्य॒माः पि॒तर॑ः सो॒म्य स॑ः ॥( १०६ ) असुँय इ॒युर॑ वृ॒काऋ॑त॒ज्ञास्तेनो॑ऽव॑तु॒ पि॒तरो॒ हवे॑षु ॥ अङ्गैिर

सोनः पि॒तगे नव॑ग्वाअर्थवीणो भृग॑वः सोम्यास॑ः ॥ तेषवय सु॑म॒तौ प॒ज्ञिया॑ना॒ममि॑भ॒द्रे सो॑मन॒से स्या॑म ॥ आय॑तुनः पि॒तर॑ः स॒ोम्यासो॑ऽग्निष्वा॒त्ताः प॒थिभि॑र्देव॒यः ॥ अ॒स्मिन्य॒ज्ञेस्व॒षया॒मद॒तोषि॑ ब्रुव॑तु॒ ते॑ऽवन्त्व॒स्मान् ॥ ऊर्ज॒ वह॑र॒मृते॑ घृ॒तंपय॑ः क॒ीलाल॑परि॒स्रुते॑ स्व॒धास्य॑ त॒र्पय॑ तमे पि॒तॄन् ॥ पि॒तृभ्य॑ः स्वधायिभ्यः स्व॒धानम॑ः पिताम॒हेभ्य॑ स्वधा॒यिभ्य॑ स्व॒धा नम॑ः ॥ प्रपितामहेभ्यः स्वधायिभ्य॑ स्व॒धानमः॑ ॥ ये चेहपि॒तरो॒ ये च॒नेह याश्च॑ वि॒द्मयो॑उ॑ च॒नम॑ वि॒द्म ॥ त्वं वे॑त्य॒ यतित जा॑तवेदः स्व॒धाम॑र्य॒ज्ञ सुकृतं जुषस्व । मधुवात ऋ॒ताय॒ते मधु॑क्षऱाते॒ सिंध॑वः ॥ माध्वौर्नः स॒त्वोषधीः ॥ मधु नक्त॑मु॒तोषसो॒ मधु॑म॒त्पार्थि॑व॒ रज॑ः ॥ मधु द्यौर॑स्तुनः पि॒ता ॥ मधु॑मान्ने॒नो॒ वन॒स्पति॒र्मधु॑माँ अस्तु सूर्यः ॥ माध्वी गांव मव॑तुनः ॥ तृप्यध्वं तृप्यध्वं तृप्यध्वं इति ॥ नमोवः पितर इति षण्णां प्रजापतिऋषिः प्रथम द्वितीय चतुर्थ षष्ठानां नवाक्षराणां आसुरीजगती तृतीय स्यै कादशाक्षरस्यासुरपिंक्तिः पञ्चमस्य द्वादशाक्षरस्य सामगायत्री लिंगोक्ता देवता जपे वि ० ॥ ॐ नमो॑वः पितर॒ः शुष्मा॑य॒ नमो॑वः पितर॒स्तप॑से ॥ नमो॑वः पितरो यज्जवं तस्मै नमवः पितरो रसाय ॥ नमो॑वः पितरो घोराय॑ म॒न्यवे॑ स्व॒धायै वः पितरो नम॑ः ॥ इति जपेत् ॥ ततः अमुकसगोत्रः अस्मन्मातामहः अमुक ( १०७ ) शर्मा वसुरूपः तृप्यतां इदं जलं तस्मै स्वधा नमः अमुकसगोत्रः अस्मन्मातुः पितामहः अमुकश ० रुद्ररू पस्तृ ० ॥ इदं जलं ॥ ३ ॥ अमुकस ० अस्मान्मातुः प्रपि तामहः अमुकशर्मा आदित्यरूपस्तृ ० ॥ इदं जलं ० ॥ ३ ॥ अमुकसगोत्रा अस्मन्मातामही अमुकदा वसुरूपा तृप्यतां इदं जलं तस्यै स्वधा नमः ॥ इत्यंजलित्रयं एकोबांजलि र्देयः ॥ अमुकसगोत्रा अस्मन्मातुः पितामही अमुकदा रुद्र रूपा तृप्यतां इदं जलं तस्यै स्वधा नमः ॥ अमुकसगोत्रा अस्मन्मातुः प्रपितामही अमुकदा आदित्यरूपा तृप्यतां इदं जलं तस्यै ० अ ० गोत्रा अस्मत्पत्नी अ ० दा वसुरूपा तृप्यतां इदं जलं तस्यै ० ॥ १ ॥ अ ० गोत्रः अस्मत्पुत्रः अ ० शर्मा वसुरूपस्तृप्यतां इदं जलं तस्मै ॥ एवं दुहिता , पितृव्यः , मातुलः , भ्राता , पितृभगिनी , मातृमगिनी , आत्मम गिनी , श्वशुरः , गुरुः , शिष्यः , आप्तः , इत्यादीन् तत्र पुत्रा दीनां तत्पत्नीपुत्रादि मृतौ “ सपत्नीकः ससुतः ” इत्यूहः । दुहित्रादीनां तत्पतिपुत्रादिमृतौ ” सभर्तृका ससुता ” इत्यूहः कार्यः ॥ तत एकांजलिं गृहीत्वा — आब्रह्मस्तंबपर्यंतं देवर्षि पितृमानवाः । तृप्यंतु पितरस्सर्वे मातृमातामहादयः ॥ अतीतकुलकोटीनां सप्तद्वीपनिवासिनां ॥ आब्रह्मभुवनालोका दिदमस्तु तिलोदकं ॥ ये बान्धवा बान्धवा वा येऽन्य जन्मनि बान्धवाः । ते सर्वे तृप्तिमायांतु मया दत्तेन ू 2( १०८ ) वारिणा ॥ इति भूमौ त्रक्षिप्य स्नानवस्त्रं चतुर्गुणीकृत्यो र्ध्वदशं स्थले ॥ ये केचास्मत्कुले जाता अपुत्रा गोत्रिणो मृताः ॥ ते गृह्णन्तु मया दत्तं वस्त्रनिष्पडनोदकं ॥ इति निष्पीड्य यज्ञोपवीती जलं स्पृष्ट्वा – तर्पणार्थान् कुशान् ॥ येषां हि न पिता भ्राता न पुत्रा न च गोत्रजाः ॥ ते सर्वे तृप्ति मायांतुमयोत्सृष्टैः कुशैः सदा ॥ इत्युदीच्यां परित्यज्य आचम्य जले ब्रह्मादीनाबाह्य गंधपुष्पादिभिः पूजयेत ॥ ब्रह्म जज्ञानमित्यस्य प्रजापतिऋषिः त्रिहुप्च्छन्दः ब्रह्मा देवता पूजने वि ० ॐ ब्रह्म॑ जज्ञानं प्र॑थ॒मं पु॒रस्ताद्विशा॑ म॒तःसुरुचौ व॒न आ॑वः ॥ सब॒घ्न्या॑ उप॒मा अ॑स्य वि॒ष्ठाः स॒तश्च॒ योनि॒ मस॑तश्च॒ विव॑ः ॥ १ ॥ ब्रह्मणे नमः ब्रह्माणमावाहयामि ॥ ब्रह्मणे नमः गंधायुपचारान् समर्पयामि ॥ इदंविष्णुरित्यस्य मेवातिथिऋषिर्गायत्रीच्छन्दः विष्णुर्देवता पूजने वि ० ॥ ॐइ॒दं विष्णुर्विच॑क्रम त्रे॒धा निद॑षे प॒दं ॥ सर्मूळ्हमस्यपा सरे ॥ विष्णवे नमः विष्णुमा ० विष्णवे नमः गंधायुप चारान् समर्पयामि ॥ नमस्ते रुद्र इत्यस्याः परमेष्ठी ऋषिः गायत्रीच्छन्दः रुद्रो देवता पूजने वि ० ॥ ॐ नम॑स्ते रुद्र म॒न्यव॑ उ॒तोत॒ इष॑वे॒ नमः॑ वा॒हुभ्या॑मु॒त ते॒ नमः॑ ॥ रुद्राय नमः रुद्रमा ॰ रुद्राय नमः गंधायुपचारान् सम ० ॥ तत्स वितुरित्यस्या विश्वामित्रऋषिः गायत्रीच्छन्दः सविता देवता पूजनेवि ० ॥ ॐ तत्स॑वि॒तुः सवित्रे नमः सवि २८ ] ( १० ९ ) तारमा ० सवित्रे नमः गंधायुपचारान् स ० ॥ मित्रस्य र्षणीन्यस्या विश्वामित्रऋषिः गायत्रीच्छन्दः मित्रं देवता पजने वि ० ॥ ॐ मि॒त्रस्य॑र्चषणी घृ॒तावा॑ दे॒वस्य॑ सान॒सि ॥ यु॒म्नं चि॒त्रश्र॑वस्त॒मं ॥. मित्राय नमः मित्रमा ० मित्राय नमः गंधाढ्युपचारान् स ० ॥ इमं मे वरुणत्यस्याः शुनः शेप ऋांषर्गायत्रीच्छन्दः वरुणो देवता पूजने वि ० ॐ इममें वरुण श्रुधीहव॑म॒द्याच॑ मृ॒ळय ॥ त्वम॑ व॒स्युराचंके । वरु णाय नमः वरुणमा ० वरुणाय नमः गंधाद्युपचारान् स ० ॥ इति देवताः संपूज्योत्थाय अदृश्रमस्येत्यस्याः प्रस्कण्व ऋषिः गायत्री छन्दः सूर्यो देवता , हम इत्यस्य वामदेव ऋषिः अतिजगतीछन्दः सुर्यो देवता सूर्योपस्थाने वि ० ॥ ॐ अह॑श्रमस्य के॒तवो॒ विर॒श्मयो॒ो जाँ अनु॑ ॥ भ्राजतो अ॒ग्नयो॑ यथा ॥ उ॒पया॒मगृ॑हीतोऽसि॒ सूर्य॑यत्वाम्राज ए॒षते योनि॒ सूर्य॑यत्वा भू॒जे ॥ सूर्य॑भ्राज॑स्व॒न्भ्राज॑स्व॒स्त्वं दे॒वे ध्वस॑ ॥ भ्राज॑स्वान॒हं म॑नु॒ष्ये॑षु मूयासम् ॥ हुसः शु॑च॒ षद्वसु॑रंतरि॑व॒मद्धोता॑ वेदि॒षदति॑थिर्दुरा॑ण॒सत् ॥ नृ॒षद्व॑र॒सह॑ त॒सद्व्यो॑म॒सद॒न्जा गा॒ोजा ऋत॒जा अ॑दि॒जा ऋतं बृहत् ॥ इत्युपस्थाय प्रदक्षिणीकृत्य ॐ प्राच्यै दिशे इंद्राय च नमः ॐ आग्नेय्यै दिशे अग्नये च नमः ॥ ॐ दक्षिणायै दिशे यमाय च नमः ॥ ॐ नैर्ऋत्यै दिशे निर्ऋतये च नमः ॥ ॐ प्रतीच्यै दिशे वरुणाय च नमः ॥ ॐ वायव्यै दिश S , 17( ११० ) वायवे च नमः ॥ ॐ उदीच्यै दिशे सोमाय च नमः ॥ ॐ ईशान्यै दिशे ईश्वराय च नमः ॥ ॐ ऊर्ध्वाये दिशे ब्रह्मणे च नमः ॥ ॐ अधरायै दिशे पृथिव्यै च नमः ॥ ॐ अंतरिक्षायै दिशे श्रीमहाविष्णवे च नमः ॥ इति दिशः देवताय नत्वोपविश्य वक्ष्यमाणदेवताः प्रत्येकं जलांजलि दानपूर्वक नमस्कुर्यात् ॥ ॐ ब्रह्मणे नमः । ॐ अग्नये नमः । ॐ पृथिव्यै नमः । ॐ ओषधीम्यो नमः । ॐ वाचस्पतये नमः । ॐ विष्णवे नमः । ॐ महद्भ्यो नमः । ॐ अद्भ्यो नमः । ॐ अपां पतये नमः । ॐ वरुणाय नमः ।

ततः संवर्चसेत्यस्याः प्रजापतिऋषि पंक्तिश्छन्दः त्वष्टा देवता मुखबिमर्शने वि ० ॥ ॐ संवर्च॑सा पय॑सा संत॒नूभ रग॑न्महि॒मन॑सा॒ स ँ शि॒वेन॑ ॥ त्वष्ट॑ सु॒दत्रे॒ो विद॑धातु॒रायनु॑माहु॑त॒न्त्रो यद्विल॑िष्टम् ॥ इत्यंजलिना जलं गृहीत्वा मुखं विमृश्य देवागातुविदित्यस्य : मनसस्पतिऋषिः विराट्छन्द बातो देवता आवाहितदेवताविसर्जने वि ० ॥ ॐ देवांगा तुविदो गा॒तुमि॒त्वा गा॒तुमि॑तं ॥ मन॑मस्पत इ॒मदे॑व य॒ज्ञ ँ स्वाहा॒ वाते॑धाः ॥ इति कर्मांगदेवता विसृज्य यस्यस्मृत्या ० अनेन देवर्षिपितृतर्पणकर्मणा भगवान् श्रीपरमेश्वरः प्रीयतां ॥ ॐ तत्सद् ब्रह्मार्पणमस्तु ॥ इति कर्मेश्वरार्पणं कृत्वा पवित्र ग्रंथि विसृज्य शुचौ देशे निक्षिपेत् ॥ इति चतुर्थभागकृत्यं

॥ वैश्वदेवः ॥

[ पञ्चमहायज्ञाः ] पञ्चम भागे – आचमनं प्राणायामांते देशकालौ संकीर्त्य पञ्चसूनाजनित सकलपापक्षयपूर्वकं श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थ पञ्च महायज्ञैरहं यक्ष्ये ॥ तदंगपञ्चभूसंस्कारपूर्वकं अग्निप्रतिष्ठा पनमहं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य स्थंडिलं निर्माय तत्र अङ्गु ष्ठानामिकाभ्यां मूलधृतैः त्रिभिः कुशस्त्रिः प्राक्संस्थमुदक् संस्थं वा परिसमुह्य , गोमयोदकाभ्यां पूर्ववत्त्रिरुपलिप्य , कुशमूलेन तिस्रो रेखाः प्राक्संस्था उदक्संस्था वा स्थंडि लायामपरिमिता उदगग्राः प्रागग्रा वोल्लेिख्य उल्लेखनक्रमे णांगुष्ठानामिकाभ्यां रखाभ्यः प्राच्यां पांसून्नुद्धत्य कुशजलयु तेनाधामुखेन दक्षिणपाणिना प्रतिरेखमभ्युक्ष्य अन्वग्निरि त्यस्याः पुरोधाऋषिः त्रिष्टुप्च्छन्दः अग्निर्देवता अग्न्याह रशे विनियोगः ॥ ॐ अन्त्र॒ग्निरु॒षसा॒मग्र॑मख्य॒दन्वहा॑नि प्रथ॒मो॑ जा॒तवे॑दाः ॥ अनुसूर्यस्य पुरु॒त्र च॑ र॒श्मीनुद्याव पृथि॒वी आत॑तंथ ॥ इत्यग्निमाहत्याग्नेय कोणे निधाय पृष्ोदिवीत्यस्य कुत्सऋषिः त्रिष्टुप्च्छन्दः वैश्वानरों देवता अग्निप्रतिष्ठापने वि ० ॥ ॐ पृष्टो दिवि पृष्टो अ॒ग्निः पृथिव्यां पृ॒ष्टो वि॒श्वा॒ ओष॑ध॒रावि॑वेश । वै॒श्वा॒न॒रः सह॑सा पृ॒ष्टो अ॒ग्निः सनो॒ दिवा॒ा सरि॒षस्पा॑तु॒ नक्तं ॥ इति पावकनामानं अग्नि प्रतिष्ठाप्य – ता ँसवितुरित्यस्याः कण्वऋषिः त्रिष्टुप् छन्दः , तत्सवितुर्विश्वानिदेवसवितरित्यनयोः वि / मित्र श्वा( ११२ ) ऋषिः गायत्री छन्दः , सर्वासां सविता देवताऽग्निप्रज्वा लने वि ० ॐ तास॑वि॒तुर्वरे॑ण्यस्य चि॒त्रमाहं वृ॑णे सुम॒ति॑ वि॒श्व जन्या॑ ॥ याम॑स्य॒ कण्वो॒ अदु॑ह॒त्न स॒हस्र॑धारा॒ पय॑सा म॒हींगा॑ ॥ ॐ तत्स॑वि॒तुः ॥ ॐ विश्वा॑निदेवसविनर्दुरि॒ता नि॒परा॑सु॒व ॥ यद्भ॒द्रं तन्न॒ आसु॑व ॥ इति प्रतिमन्त्रं प्रज्वाल्य चत्वारि शृंगा इत्यस्य वामदेवऋषिः त्रिष्टुप्च्छन्दः अग्नि देवता अग्निध्याने वि ० ॐ चत्वारि शृगा त्रयौ अस्य पाढा द्वे शीर्षे मप्त हस्तासो अस्य । त्रिबद्धो वृषभो गैरवीति म॒हदे॒वो मर्त्यो आवि॑वेश ॥ सप्तजि त्रिपादं च सप्तहस्तं द्विनासिकं ॥ चतुर्वत्क्रं षळक्षं च चतुश्रृंगं द्विशीर्षकं ॥ स्वाहां तु दक्षिणे पार्श्वे देवीं वामे स्वधां तथा ॥ दधानं दक्षिणैहस्तैः शक्तिमिध्मं स्रुवं स्रुचं ॥ तोमरं व्यजनं वामै घृ॒तपात्र तथैव च ॥ मेघारूढं सुखासीन जटामुकुटमंडित ॥ ० स्वात्माभिमुखमासीनं घ्यायव हुताशनं ॥ इतिध्यात्वा एषोऽहदेव इत्यस्याः स्वयंभूऋषिः त्रिएपृच्छन्दः आत्मा देवता अग्निसम्मुखीकरणे दि ० ॥ ॐ ए॒षोह॑ दे॒वः प्र॒दि शोनु॒ सर्वाः पूर्वोहजा॒ातः सउ॒ गर्भे अतः । स ए॒व जातः स ज॑नि॒ष्यम॑णः प्र॒त्यङ्जना॑स्तिष्ठति सर्वतो मुखः ॥ मेष रूढ शांडिलसगोत्र प्राङ्मुख देवाने मम सम्मुखो भव ॥ इति प्रार्थ्य गंधपुष्पाक्षतैः प्रच्यां – ॐ अग्नये नमः । आग्नेय्यां हुतवाहनाय नमः । दक्षिणस्यां ॐ हुताशनाय नमः । २ ९ ] ( ११३ ) नैर्ऋत्यां ॐ कृष्णवर्त्मने नमः । प्रतीभ्यां ॐ देवमुखाय नमः । वायव्यां ॐ सप्तजिह्वाय नमः । उदीच्यां ॐ वैश्वा नराय नमः । ईशान्यां ॐ जातवेदसे नमः । मध्ये श्रीज्ञ पुरुषाय नमः ॥ इति संपूज्य मुखं यः सर्वदेवानां हव्यभुक्क व्यभुक्तथा ॥ पितॄणां च नमस्तस्मै विष्णवे पावकात्मने । इति नत्वा पात्रेऽन्नमुद्धृत्य ॐ तत्स॑वि॒तुः ० इति प्रोक्ष्य घृतेना मिघाय । ग्नेः पश्चान्निधाय – प्रदक्षिणमग्नि पर्युक्ष्य वेणु धमन्या प्रज्वाल्य दक्षिणं .. जान्वाच्य हृदि सव्यं प्रसारि तांगुलिं करं निधाय द्वादशपर्व पूर्ण मन्नमादायोत्तानेन पाणिना देवतीर्थेनाग्नौ — ॐ ब्रह्मणे स्वाहा इदं ब्रह्मणे नमम ॥ इति जुहुयात् ॥ एवमग्रेऽपि ॐ ( मनसा प्रजापतये ) स्वाहा इदं प्रजापतये नमम ॥ ॐ गृह्याभ्यः स्वाहा इदं गृह्णाभ्यो नमम ॥ ॐ कश्यपाय स्वाहा इदं कश्यपाय नमम ॥ ॐ अनुमतये स्वाहा इदमनुमतये नमम ॥ ॐ विश्वेभ्यो देवेभ्यः ः स्वाहा इदं विश्वेभ्यो देवेभ्यो नमम ॥ ॐ अग्नये स्विष्टकृते स्वाहा इदमग्नये स्विष्टकृते नमम ॥ इतेि हुत्वा अप उपस्पृश्याग्नेः पश्चात्समचतुरस्रं भुवं प्रोक्ष्य तत्र वक्ष्य माणमन्त्रेण बलीन् दद्यात् ॥ द्वारदेशे दक्षिणे ॐ धात्रे नमः इदं धात्रे नमम ॥ उत्तरे– ॐ विधात्रे नमः इदं विधात्रे ० प्राच्यां दिशि ॐ वायवे नमः इदं वायवे • दक्षिणस्यां ॐ वायवे नमः इदं वायवे ० प्रतीच्यां – ॐ वायवे नमः( ११४ ) इदं वायवे ॰ उदीच्यां ॐ वायवे नमः इदं वायवे ० प्राची वायुबलिप्र च्यां — ॐ प्राच्यै दिशे नमः इदं प्राच्यै दिशे ० दक्षिणवायुबल्युदीच्यां – ॐ दक्षिणायै दिशे नमः इदं दक्षि णायै दिशे ० प्रतीचीवायुबलिप्राच्यां – ॐ प्रतीच्यै दिशे नमः इदं प्रतीच्यै दिशे ॰ उदीचीवायुबल्युदीच्यां– ॐ उदी च्चै दिशे नमः इदं उदीच्यै दिशे ० वायुबलीनामंतराले प्राक्सस्थं ॐ ब्रह्मणे नमः इदं ब्रह्मणे ० ॐ अंतरिक्षायै नमः इदमंतरिक्षायै ॰ ॐ सूर्याय नमः इद सूर्याय ० ब्रह्मादी दीनामुत्तरतः प्राक्संस्थं ॐ विश्वेभ्यो देवेभ्यो नमः इदं विवेभ्यो देवेभ्यो ० ॐ विश्वेभ्यो भूतेभ्यो नमः इदं विश्वे भ्यो भूतेम्यो ० अनयोरुत्तरे प्राक्संस्थं ॐ उषसे नमः इद मुषसे ० ॐ भूतानां पतये नमः इदं भूतानां पतये ० ततः प्राचीनावीती दक्षिणामिमुखः सव्यं जान्वाच्य ॐ पि भ्यः स्वधा नमः इदं पितृभ्यो ॰ जलं स्पृष्ट्वा यज्ञोपवीती प्राङ् मुखो दक्षिणं जान्वाच्य अन्नपात्रं प्रक्षाल्य तज्जलं वायव्यां दिशि ॐ यक्ष्मै तत्ते निर्णेजनं इदं यक्ष्मणे • इति निन येत् ॥ तर्पणात्पूर्व मकृतब्रह्मयज्ञानामयमवसरो ब्रह्मयज्ञस्य ॥ ॐ वि . २

१५ॐ विभु .

ॐ उषसे . १६ ॐॐभु ता . १७ॐ वि . दे . १४ ॐ ॐ उदीच्यै१० वायवे . ६$$ ( ११५ ) बलिहरणं . ॐ प्राध्यै दि . ७ ॐ वायवे . ३

ॐ सूर्याय १३

ॐ अंत . १२ ॐ ब्रह्मणे . ११

ॐ प्रतीच्यै . ९ ॐ यक्ष्मैतत्ते . १ ९ ॐ वायवे . ५ ॐ धा . १

ॐ पितृभ्यः

१८ ॐ दक्षिणायै

. ८ ॐ वायवे . ४

ततो देवतानैवेद्यं कृत्वा षोडशग्रासपरिमितं चतु ग्रांसपरिमितं वान्नं पात्रे समुद्धृत्य निर्वाती उदङ्मुखः ॐ हंतते अन्नमिदं इदं सनकादिभ्यो नमम ॥ इति सङ्कल्प्य बहिः काकादिबलीन् दद्यात् ॥ ततोऽनमुद्धृत्य घृताक्तं विधायांगणे गत्वा यमोऽसि यमदूतोऽसि वाय सोऽसि महाबल ॥ इदमन्नं प्रदास्यामि वायस प्रतिगृ ह्यतां ॥ इदं वायसाय नमम ॥ द्वौ श्वानौ शामशबलौ वैव( ११६ ) स्वतकुलोद्भवौ ॥ ताभ्यामन्नं प्रदास्यामि रक्षेतां पथि मां सदा ॥ इदं श्वभ्यां नमम ॥ देवा मनुष्याः पशवो वयांसि सिद्धाश्च यक्षोरगदैत्यसंधाः । प्रेताः पिशाच स्तरवः समस्ता ये चान्नमिच्छन्ति मया प्रदत्तं ॥ इदं देवादिभ्यो नमम ॥ पिपीलिकाः कीटपतंगकाद्याः भुभुक्षिताः कर्म निबद्धबद्धाः ॥ तुप्त्यर्थमन्नं हि मया प्रदत्तं तेषामिदंते सुखिनो भवन्तु ॥ इदं पिपीलिकादिभ्यो नमम ॥ इति बलिचतुष्टयं दत्वा पाणिपादं प्रक्षाल्याचमेत् ॥ ततो गोदोहनमात्र तत्र स्थित्वा अतिथिप्रतीक्षां विधाय तत्प्राप्तौ तत्पादप्रक्षालनपूर्वकं गृहांतः प्रविश्य गंधमाल्यादिभिस्तं संपूज्य प्राक्संकल्पितान्नदानपू र्दकं यथोपपन्नमन्नं प्रात्रे परिविष्यातृप्ति भोजयेत् ॥ तद मावे संकल्पितं तदन्नं कस्मैचिद्द्ब्राह्मणाय दद्यात् ॥ ततोऽ ग्निसमीपमेत्य कश्यपश्येत्यस्या नारायणऋषिः उष्णिक् छन्द : आशीर्देवता भस्मना तिलकधारणे विनियोगः ॥ अनामिकया भस्मादाय ललाटे ॐ क॒श्यप॑स्य त्र्ययुषं , कंठे ॐ ज॒मद॑ग्ने स्त्र्यायु॒षं ॥ बाेः ॐ यद्देवाना॑त्र्यायु॒षं ॥ हृदि – ॐ तन्मे॑अस्तु व्यायुषं ॥ ॐ स्वस्ति । श्रद्धां मेधां यशः प्रज्ञां विद्यां बुद्धिं श्रियं बलं ॥ आयुष्यं तेज आरोग्यं देहि मे हव्यवाहन ॥ अमुकप्रवररान्वितामुकसगोत्रः शुक्ल यजुर्वेदाम्नाय वाजसनेय कण्वशाखाध्यायी अमुकशर्माहं भो अग्ने त्वाममिवादयामि ॥ इति नत्वाऽचम्य – यस्यस्मृत्या ० ३० ] ● ( ११७ ) अनेन पञ्चमहायज्ञकर्मणा भगवान् परमेश्वरः प्रीयतां ॥ ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु ॥ गच्छ गच्छ ० इत्यग्नेर्विसर्जनं ॥ इति चतुर्थभागकृत्यं ॥ गोविप्रपूजनविधिः ॥ आचमनं प्राणायामः देशकाल कीर्तनं श्रुतिस्मृतिपुरा णोक्तफलप्राप्त्यर्थं रुद्ररूपिण्यागोः पूजनं करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य गवामंगेषु तिष्ठंति भुवनानि चतुर्दश ॥ यस्मत्तस्मा च्छिवं मे स्यादिइलोके परत्र च ॥ श्रीरुद्ररूपिण्यै गवे नमः इति सर्वोपचारसमर्पणं नैवेद्यसमये गोग्रासं च प्रकल्प्य कामं कामदुधे इत्यस्याः कुमारहरितऋषिः अनुष्टुप्च्छन्दः कामदुघादेवता गवे ग्राससमर्पणे वि ० ॥ ॐ कामं कामदुधे धुक्ष्व मित्राय वरुणाय च ॥ इंद्रायाश्विभ्यां पूष्णे प्रजाभ्य ओषधीभ्यः ॥ सुरभिर्वैष्णवी माता नित्यं विष्णुपदे स्थिता ॥ प्रतिगृह्णात्विमं ग्रासं कामधुक्पुण्यरूपिणी ॥ इति गवे समर्प्य — गवामंगेषु इति पुष्पांजलिं दद्यात् ॥ अनेन गोपू जाकर्मणा भगवती रुद्ररूपिणी गौः प्रीयतां ॥ तत्सद्द्ब्रह्मा र्पणमस्तु । ब्राह्मणपूजा ॥ देशकालकीर्तनांते श्रीमहावि ष्णुस्वरूपब्राह्मणपूजां करिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य श्रीमहावि ष्णुस्वरूपिणे ब्राह्मणायेदमासनं ॥ इदं पाद्यं ॥ भूमिदेवाग्र जन्मासि त्वं विप्रपुरुषोत्तम ॥ प्रत्यक्ष यज्ञपुरुषो ह्यर्थोऽ यं प्रतिगृह्य ॥ इदमर्थ्य समर्पयामि ॥ अस्स्वधं ॥ गंधाः O( ११८ ) पांतु सौमंगल्यं चास्तु अक्षताः पांतु आयुष्यमस्तु ॥ पुष्पाणि पांतु सौश्रियमस्तु ॥ धूपं पातु दीपं पातु तांबूलं पातु दक्षिणाः पांतु एैश्वर्यमस्तु ॥ नमोस्त्वनंताय सहस्रमूर्तये सहस्रपादाक्षशिरोरुबाहवे ॥ सहस्रनाम्ने पुरुषाय शाश्वते सहस्रकोटी युगधारिणे नमः ॥ गंधादिसकलाराधनैः स्वर्चि तमस्तु ! अस्तु सकलाराधनैः स्वर्चितं ॥ अनेन ब्राह्मणपूज कर्मणा भगवान् परमेश्वरः प्रौयतां ॥ तत्सद्द्ब्रह्मार्पणमस्तु

॥ अन्नसमर्पणविधिः ॥

पात्राघो भागे मण्डलं कृत्वा तदुपारि भोजनपात्रं निघाय तत्र मध्ये ओदनं वामे भक्ष्यभोज्य दक्षिणे घृतपा यसं पुरतः शाकादीन् इति परिवेषणं कारयित्त्वा ॐ तत्स॑वि॒तुर्वरे॑ण्यं॒० इत्यन्नं प्रोक्ष्य नानापात्रस्थमन्नं तस्मै तस्मै सम्प्रददे इति सङ्कल्प्य प्रजापत इत्यस्य हिरण्यगर्भ ऋषिः त्रिष्टुप् छन्द: प्रजापतिर्देवता अन्नसमर्पणे वि ० ॥

ॐ प्रजा॑पते॒ न त्वदे॒तान्य॒न्यो विश्वा॑ जा॒तानि॒ परि॒ ता ब॑भूव ।

यत्का॑मास्ते जुहु॒मस्तन्नो॑ अस्तु व॒यꣳ स्या॑म॒ पत॑यो रयी॒णाम् ॥४॥ (४) ॥ यजुर्वेद का० २९-३६ ॥

एकोविष्णुिर्महद्भूतं पृथग्भूतान्यनेकशः ॥

त्रीन्लोकान्व्याप्य भूतात्मा भुङ्क्ते विश्वभुगव्ययः ॥

अनेन ब्राह्मणभोजनेनामुक देवताः प्रीयंतां ॥ नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः नमः प्रकृत्यै मद्रायै नियताः प्रणताः स्मताम् । अनेन सुवासिनीभोजनेनामुकदेवताः प्रियन्ताम् ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु ॥

अन्न॑प॒तेऽन्न॑स्य नो देह्यनमी॒वस्य॑ शु॒ष्मिणः॑ ।

प्र प्र॑ दा॒तारं॑ तारिष॒ ऊर्जं॑ नो धेहि द्वि॒पदे॒ चतु॑ष्पदे ॥

यजुर्वेद का० १२-८४ modified ॥

यन्तु नदयो वर्षन्तु पर्जन्याः ॥ सुपिप्पला ओषधयो भवन्तु ॥ अन्न वतामोदनवतामामिक्षवतां ॥ एषाँ् राजा भूयासम् ॥ ओद नमुदब्रुवते ॥ परमेष्ठीवा एषः ॥ यदोदनः ॥ परमामेवैनँ् श्रियं गमयति ॥ पार्वतीपते हर हर महादेव ॥

॥ सूत्रानुसारी भोजनविधिः ॥

प्रक्षालितपाणिपाद आचान्तः धृतोत्तरयिवस्त्रः धृत श्रीखण्डगन्धपुण्ड्रः भोजनशालामागत्य गोमयेनोपलिप्ते प्रदेशे विहितपीठाधिष्ठितः प्राङ्मुखः (श्रीकामश्चेत्प्रत्यङ्मुखः सत्य कामश्चेदुदङ्मुखः यशकामश्चेद्दक्षिणामुखः) जीवन्मातृकवर्ज हस्तपादास्येषु पञ्चस्वार्द्रः नीवारचूर्णैर्गौग्मृदा भस्मनोदकेन वा ॐ यथा चक्रायुषो विष्णुस्त्रैलोक्यं परिरक्षति ॥ एवं मण्डलमेताद्धि सर्वभूतानि रक्षतु ॥ इति चतुरस्रं मण्डलं कृत्वा तत्र निहिते विहिते पात्रे परिवेषणं कारयित्वा

ॐ पि॒तुं नु स्तो॑षं म॒हो ध॒र्माणं॒ तवि॑षीम् । यस्य॑ त्रि॒तो व्योज॑सा वृ॒त्रं विप॑र्वम॒र्दय॑त् ॥ यजु० का० ३३-२ ॥

इत्यन्नं स्तुत्वा

ॐ मा न॑स्तो॒के तन॑ये॒ मा न॒ आयु॑षि॒ मा नो॒ गोषु॒ मा नो॒ अश्वे॑षु रीरिषः ।

मा नो॑ वी॒रान् रु॑द्र भा॒मिनो॑ वधीर्ह॒विष्म॑न्तः॒ सद॒मित् त्वा॑ हवामहे ॥ य० का० १७-१६ ॥

नमो॑ वः किरि॒केभ्यो॑ दे॒वाना॒ꣳ हृद॑येभ्यो॒ नमो॑ विचिन्व॒त्केभ्यो॒

नमो॑ विक्षिण॒त्केभ्यो॒ नम॑ आनिर्ह॒तेभ्यः॑ ॥ १७- ४६ ॥

नमः॑ शम्भ॒वे॑ च मयो॒भवे॑ च॒ नमः॑ शङ्क॒राय॑ च मयस्क॒राय॑ ।

च॒ नमः॑ शि॒वाय॑ च शि॒वत॑राय च ॥ १७-४१ ॥

इत्याभिमन्त्र्य प्रोक्षयेत् ॥

ॐ सत्यं त्वर्तेन परिषिञ्चामि ॥ इति दिवा प्रदक्षिणं परिषिञ्चेत् ॥

रात्रौ ॐ ऋतं त्वा सत्येन परिषिञ्चामि ॥ इति ॥ ततः अन्नमभिमृ॒श्य

ॐ तेजो॑सि शु॒क्रम॑स्य॒मृत॑मसि ॥ इति जप्त्वा – अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः ॥ प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधं ॥ इत्यात्मानमाग्निं विचित्य पात्राद्दक्षिणतो भुवि प्राक्संस्थां उदकधारां कृत्वा तत्र क्रमेण दिवा बलित्रयं दद्यात् ॥

ॐ भूपतये स्वाहा नमः।

ॐ भुवनपतये स्वाहा नमः।

ॐ भूतानां पतये स्वाहा नमः। इति ॥

( ॐ चित्राय स्वाहा नमः। ॐ चित्रगुप्ताय स्वाहा नमः। ॐ सर्वेभ्यो भूतेभ्यः स्वाहा नमः। इति वा ॥ )

ततः उपर्युदकं दत्वा बलीनुद्धुत्य हस्तं प्रक्षाल्य गोकर्णाकृतिदक्षिणहस्तनापोशनार्थं जलमादाय वाममध्यमानामिकाङ्गुष्ठैर्भोजनपात्रमालभ्य ॐ अन्तश्चरति भूतेषु गुहायां विश्वतो मुखः ॥ त्वं यज्ञस्त्वं वषट्कारस्त्वमोकारस्त्वं विष्णोः परमं पदं ॥ इति विष्णुमन्त्रमभिध्यायन् – ॐ अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा ॥ इत्याचम्यामृतं ध्यायन् मौनी हस्तचापल्यादि रहितो मुखे पञ्चप्राणाहुतीर्जुहुयात् ॥ अङ्गुष्ठतर्जनीमध्यमाभिः ॐ प्राणाय स्वाहा ॥ अङ्गुष्ठानामामध्यमाभिः ॐ अपानाय स्वाहा ॥ अङ्गुष्ठानामाकनिष्ठिकाभिः ॐ व्यानाय स्वाहा कनिष्ठिकातर्जन्यंगुष्ठैः ॐ समानाय स्वाहा ॥ सर्वांगुलीभिः ॐ उदानाय स्वाहा ॥ इति ॥ जलं स्पृष्ट्वा मौनं त्यक्त्वा प्राक्द्रवरूपं मध्ये कठिणं अश्नुवानः अन्ते पुनद्रनाशी स्यात् ॥ एवं यथारूचि भुक्त्वा भुक्तशेषमन्नमादाय मद्भुक्तोच्छिष्टशेष ये भुञ्जते पितरोऽधमाः ॥ तेषामन्नं मया दत्तमक्षय्यमुपतिष्ठतु ॥ इति पितृतीर्थेन भूमौ विसृज्य उत्तरापोशनार्थ उदकं गृहीत्वा ॐ अमृता पिधानमसि स्वाहा ॥ इत्यर्द्धं पीत्वा रौरवे पूयनिलये पद्मार्बुदनिवासिनां ॥ अर्थिनां सर्वभूतानामक्षय्यमुपतिष्ठतु ॥ इति अवशिष्टजलं पितृतीर्थेन भूमौ निषिच्य तस्माद्देशादपसृत्याङ्गणादौ गङ्डूषशलाकादिभिस्तर्जनीवर्जं आस्यं शोधयित्वा हस्तौ पादौ प्रक्षाल्याचम्य – ॐ अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ह्यङ्गुष्ठं च समाश्रितः ॥ ईशः सर्वस्य जगतः प्रभुः प्रीणातु विश्वभुक् ॥ इति दक्षिणपादाङ्गुष्ठे पाणिं निःस्राव्य

ॐ श्वा॒त्राः पी॒ता भ॑वत यू॒यमा॑पो अ॒स्माक॑म॒न्तरु॒दरे॑ सु॒शेवाः॑ ।

ता अ॒स्मभ्य॑मय॒क्ष्मा अ॑नमी॒वा अना॑गसः॒ स्वद॑न्तु दे॒वीर॒मृता॑ ऋता॒वृधः॑ ॥ य० का० ४-१७ ॥

इति नाभि मालभ्य –

अगस्त्यं वैनतेय च शनिं च वडवानलं ।

आहारपरिणामार्थं स्मरेद्भीमं च पञ्चमं ॥ इत्युदरमालभ्य –

शर्यातिञ्च सुकन्याञ्च च्यवनं शुक्रमश्विनौ ॥

भोजनान्ते स्मरेन्नित्यं तस्य चक्षुर्न हीयते ॥

इति म्मृत्वा शतपदानि गत्वा मुख शुद्धिं कुर्यात् ॥

॥ अथ शिष्टाचारानुसारी भोजनविधिः ॥

भूमौ चतुरस्रमण्डलं कृत्वा तदुपरि भोजनपात्रं निधाय तत्र परिविष्टमन्नं — ॐ भूर्भुवः स्वः तत्स॑वि॒तुः इत्यममन्त्र्य O( १२२ ) प्रोक्ष्य ॐ सत्यं त्वर्तेन परिषिञ्चामि इति दिवा ऋतं त्वा सत्येन परिषिञ्चामि इति सायं ॥ इति परिषिच्य पात्राद्दाक्ष णतो भुवि प्राक्संस्थामुदकधारां दत्वा तत्र ॐ चित्राय नमः ॐ चित्रगुप्ताय नमः ॐ यमाय नमः ॐ यमधर्माय नमः ॐ सर्वेभ्यो भूतेभ्यो नमः इति बलीन् दुत्वा तदुपरि जलं दत्वाद्धृत्य अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः ॥ प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधं ॥ उत्तिष्ट लोहित पिंगलाक्ष अग्निवर्ण अज पुरुष इति ध्यात्वापोशनार्थ जलं गृहीत्वा ॐ अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा इत्याचम्य मौनी वामेन पात्रमालम्य मुखे पञ्च प्राणाहुतीः ॐ प्राणाय स्वाहा ॐ अपानाय स्वाहा ॐ व्यानाय स्वाहा ॐ उदानाय स्वाहा ॐ समानाय स्वाहा इति जुहुयात् ॥ ॐ ब्रहाणे स्वाहेति षष्ठीमप्याहुतिं जुहुयादिति बहवः ॥ ततः शिखा मोचनं कृत्वा यथारुचि मुंजीत ॥ भोजनांते भुक्तशेषमन्न गृहीत्वाऽवघ्राय उच्छिष्टभाग्भ्यो नमः इति भूमौ विसृज्य उत्तरापोशनार्थं जलमादाय ॐ अमृतापि घानमसि स्वाहा इत्यत्रं पीत्वा रौरवे पुयनिलये पद्मार्बुदनिवासिनां ॥ अर्थि नामुदकं दत्तमश्चय्यमुपतिष्ठतु ॥ इति पितृतीर्थेन भूमौ निषि व्यांगणादौ पाणिमुख संशोध्य हस्तौ पादौ प्रक्षाल्य शिखां बघ्वा याचम्य शतपदानि गत्वा अगस्ति कुंभकर्ण च शनिं च वडवानलं ॥ आहारपरिणामार्थ स्मरेमिं च पञ्चमं ॥ इत्युदरं परिमृजेत् ॥ ततस्तांबूलमक्षण कार्यम्

॥ ताम्बूलभक्षणम् ॥

अजीर्णानि पञ्च सप्ताष्ट द्वादश वा पर्णानि गृहीत्वा तदीयमूलाग्रशिरानिष्कास्यांगुष्ठेन मध्यमया वा चूर्ण लेप यित्वा क्रमुकजातीलवगककोलकर्पूरैलाखदिरादिभिः सह भक्षयेत् ॥ पर्णादीनां प्राक् केवलं पूगं च न भक्षणीयं ॥ लवंगादिमिश्रितभक्षणे न दोषः । एकपर्ण पर्णत्रयं च न भक्षयेत् ॥ रात्रौ खदिरभक्षणं निषिद्धं ॥ यतिब्रह्मचारि विधवारजस्वलानां तांबूलं निषिद्धं ॥ उपवासे मृताशौचे सांवत्सरिकश्राद्धे न कार्यं तांबूलभक्षणं ॥ इति पञ्चमभाग कृत्यं ॥ षष्ठ सप्तम भागौ पुराणश्रवणादिना नयेत्

॥ अथ सायं सन्ध्योपासनं ॥

अथाष्टमभागकृत्यं ॥ अस्तमयात्पूर्व घटकाद्वयाव शिष्टे काले प्रक्षालितपाणिपादमुखः स्नात्वा धौते वाससी परिधायाचम्य धृतभस्मत्रिपुडूः बहिर्जलाशये गृहे वा शुचौ देशे आचमनादि देशकालकीर्तनांते ममोपात्तदुरितक्षयद्वारा श्रीपरमेश्वरप्रीत्यर्थं सायं सन्ध्यामुपाशिष्ये ॥ इति सङ्कल्प्य दक्षिणचुलकेन जलमादाय अग्निश्चेत्यस्य याज्ञवल्क्य उपनि षदऋषिः प्रकृतिश्छन्दः अभिमन्युमन्युपत्यहानि देवता मन्त्राचमने विनियोगः ॥ ॐ अग्निश्च मा मन्युश्च मन्युपूत यश्च मन्युकृतेभ्यः ॥ पापेभ्यो रक्षतां । यदहा पापमकार्ष !॥ मनसा वाचा हस्ताभ्यां ॥ पद्भ्यामुदरेण । शश्न ॥ अह स्तवलुंपतु ॥ यत्किंच दुरितं माय । इदमह माममृतयोनौ । सत्ये ज्योतिषि जुहोमि स्वाहा इत्याचमंत् शिष्टं • सर्व प्रातः सन्ध्यावत् ॥ तत्र – अर्घ्यदाने , पश्चिमाभिमुख उपवि श्यार्थ्यदानं ॥ आवाहने , वृद्धां सरस्वती कृष्णां कृष्णवस्त्रां चतुर्भुजां ॥ शंखचक्रगदा पद्महस्तां गरुडवाहिनीं ॥ सामवेदा ;( १२४ ) मेकवत्क्रां विष्णुलोकनिवासिनीं ॥ आवाहयाम्यहं देवीमा यांती विष्णुमण्डलात् । आगच्छ वरदे देवि त्र्यक्षरे विष्णु वादिनि ॥ विष्णुयोने नमस्तेऽस्तु छन्दोमातः सरस्वति ॥ ऋष्यादयूहे कृष्णवर्णा सांख्यायनसगोत्रा ॥ जपे उपविश्य मुखसमौ करौ कृत्वा जपः ॥ प्रातः पदस्थाने सायं पदोहः ॥ इति विशेषः अनेन सायं सन्ध्योपासनकर्मणा भगवान् श्रीपर मेश्वरः प्रीयतां ॥ ॐ तत्सद्ब्रह्मार्पणमस्तु

॥ रात्रिकर्तव्यानि ॥

एवं सन्ध्य।दि समाप्य प्राङ्मुखं उदड्मुखं प्रत्यङ् मुखं दीपं प्रज्वाल्य यथासंभव मेवोपचारैर्देवपूजां कृत्वा घटि त्रयरात्र्युत्तरं भोजनं चित्रा हुतिबलिवर्जितं यथाविधि विधाय वेदाभ्यासस्तोत्रपाठादिना निशायाः प्रथमयाममतिवाह्य पाद प्रक्षालनादिना शुचिः शय्यागृहमुपेत्य शय्यां प्रकल्प्य तत्स मीपे वैणवं दंडमुपानहौ शिरोभागे जलपूर्ण कलशं स्थाप यित्वा शय्यासमीप उपविश्य सुत्रामाणमित्यस्यामय प्लात ऋषिः त्रिपुपुच्छ्दः अदितिर्देवता जपे वि ० ॥ ॐ सुत्रामाणं पृथिवीं द्यामनेहस सुशर्माणमदित सुप्रणीतिम् ॥ दैवीं नात्र स्वरित्रामनागसमस्रवंतिमारुहेमा स्वस्तये ॥ इति शय्यामेधिष्ठाय ॥ चित्रावसो इत्यस्य ऋषयो ऋषयः यजुर्ज गती रात्रिर्देवता जपे वि ० ॥ ॐ चित्रा॑वसो स्व॒तिते॑ पि॒रम॑ शीय ॥ सुपर्णेऽसीत्यस्याः प्रजापतिर्ऋषिः षड्व्यूहयुताचतु स्वस्तनाकृतिश्छन्दः गरुत्मान् देवता जपे वि ० ॥ ॐॐ सुप यो॑ऽसिग॒रुत्मा स्त्र॒िवृत्ते॒ शि॑िरः ॥ गा॒ाय॒त्रं चक्षुबृहद्रथन्त॒रे

प॒क्षौ ॥ स्तोम॑ अ॒त्मा छन्द॒ा ँस्य॑गा॑नि॒ यज॑षि॒ नम॑ ॥ सा a ५ ३२ ] ( १२५ ) ते त॒नूवी॑मदे॒व्यं य॑ज्ञाय॒ज्ञियं॒ पुच्छ्रं घिष्ण्वः श॒फाः ॥ सुप॒ णऽसि गुरुत्मा॒न्दिवं गच्छ॒ स्वः पत ॥ इति पठित्वा अग स्तिमाधवश्चैव मुचुकुंदा महामुनिः ॥ कपिलो मुनिरास्तीकः पञ्चैते सुखशायिनः ॥ कफल्लकस्य द्वे मार्ये स्तंबिनी मोहिनी तथा ॥ तयोः स्मरणमात्रेण चारा गच्छंति निष्फलाः इति जप्त्वा इष्टदेवताश्च स्मरन् नत्वा प्राक् शिरा दक्षिणा ननो दक्षिणशिराः प्रागाननो वा स्वपेत् ॥ उक्तदिने सार्द्ध यामानन्तरं- अर्द्धराज्यनन्तरं वोत्थाय रातमंदिरं गत्वा चंद नपुष्पमालादिनालकृतः सुगंधाद्यनुलेपनालंकृतया पत्न्या सह तांबूल सेवनं विधाय पत्न्या सह शय्यामारुह्य ऋतौ यथास्थितोपवीत अनृतौ निवीतं पृष्ठतः कृत्वा तर्जन्यां रौप्यं चेन्निष्कास्य शिखां विमुच्य मौनी मन्मथगृहं स्पृष्ट्वा ईश्वरं स्मृत्वा सकृदुपेत्य स्त्रियमनिरक्षिन्नुत्थाय निवती चेदुप वाती भूत्वा शिखांं बध्वा S शिरस्कं स्नात्वा आचमनप्राणू यामौ विधाय परमेश्वरं स्मरेत् ॥ ऋतुव्यतिरिक्ते काले गमने पादप्रक्षालनपूर्वक अङ्गप्रोक्षण कार्य ॥ न तु स्नानं ॥ लेपप्र क्षालनमुभ्यत्र ॥ भार्यायास्तु ऋतावनृतौ वा नाशुचित्वं ॥ शयनसमये वदनात्तांबूलं , शयनात्प्रमदां , भालापुडूं , मस्तका त्पुष्पाणि पारत्यजेत् ॥ तत आप्रबोधं दंपती पृथक् शायिनौ इति रात्रिकर्तव्यानि ॥ बह्वल्पना स्वगृह्योक्त यस्य कर्म प्रकीर्तितं ॥ तस्य तावति शास्त्रार्ये कृतः सर्वः कृतो भवेत् नान्यो विमुक्तये पंथा मुक्त्वा श्रमविधिं स्वक ॥ तस्मात्क र्माणि कुर्वीत तुष्टये परमेष्ठिनः ॥ इति नित्यविधिः ॥

॥ पुष्पाञ्जलिमन्त्राः ॥

ग॒णानो॑त्वा ० ॥१ ॥ अ॒ग्नेः प्रि॒यं पाथोपी॒तं ॥ स॒स्र॒वमा॑गास्ये॒षा बृह॒तः॑ प्रस्तरे॒ष्ठाः पा॑र॒धय॑श्च दे॒वाः ॥२ ॥ मूर्धानं॑दि॒वो अर॒ति॑ पृ॑थि॒व्यावैश्वान॒रमृत आजातम॒ग्नि ॥ ह॒वि संम्राज॒मति॑थि॒ जन॑नामा॒सन्नापा जनयंत दे॒वाः । ३ ॥ पि॒वैधसुनव॒ आसु॒शेवा॑ स्वावे॒शा त॒न्वा॒ा संवि॑शस्व॒श्विना॑ध्व॒र्यु सा॑दयतामि॒ह त्वा॑ ॥ पृथि॒व्याः पुरी॑षम॒स्यप्स॒नाम॒न्वा॒ विश्वे॑अ॒भिगृणंतु दे॒वाः ॥४ ॥ षो॒ोल॒शी स्तोम॒ ओजो॒ द्रवि॑णं चतुश्चत्वारि॑शस्तोमा॒वच॒द्रवि॑णं ॥ अ॒ग्नेः पुरी॑षम॒स्यप्स॒ना म॒ता॑त्वा॒विश्वे॑ अ॒भिग॒णंतु दे॒वाः ॥५ ॥ समि॑द्धे अ॒ग्ना अधि॑ममह॒ानउ॒क्थप॑त्र॒ ईड्यो॑गृभी॒ीतः ॥ त॒प्तं घ॒र्म प॑रि॒गृ॒ह्या यज॑तो॒र्जा यद्य॒ज्ञमय॑जत दे॒वाः ॥ ६॥ सं॒दान॒मये॑तं॒ पप्रि॒यादे॒वेष्वाया॑मयंति । इ॒मानुतं॒ भुव॑नासी॑षध॒ार्मेद्र॑श्च॒ विश्वे॑च दे॒वाः ॥७ ॥बृह॑स्पते सवितर्बोधये॑न॒ ॰ स ॰ शि॑ितं चित्त॒रा शि॑िशाधिव॒र्धये॑नं॒ मह॒ते सौभ॑गाय॒ विश्व॑ एन॒मनु॑मद॑तु दे॒वाः ॥८ ॥ प्र॒जाप॑ते॒स्तप॑सा वावृधा॒नः स॒द्यो ज॒ातो द॑धिषे य॒ज्ञम॑ग्ने । स्वाकृतेन ह॒विषा॑पुरोगा य॒ाहि स॒ध्या ह॒विर॑द॑तुदे॒वाः ॥९ ॥ स॒द्योजा॒ातो व्य॑मिमीत य॒ज्ञम॒ग्निर्दे॒वाना॑मभवत्पुरोगाः ॥ अ॒स्यहेतुःप्र॒दिश्यृ॒तस्य॑ त्र॒ाचिस्वाहा॑ कृत ह॒विर॑दन्तु दे॒वाः ॥१० ॥अ॒स्मे रु॒द्रा मे॒हना पर्व॑तासो वृत्र॒हत्यै॒ मर॑हूतो॑ स॒जोषा॑ः ॥ यःश * स॑ते॒ स्तुव॒ते वायि॑ प॒ज्र इंद्र॑ ज्येष्ठा अ॒स्माँ अ॑व॑तु दे॒वाः ॥

न॒हि स्पश॒मवि॑दन्न॒न्यम॒स्माद्वैश्वान॒रात्पु॒र ए॒तार॑म॒ग्नेः ॥ एमे॑

नमवृधन्न॒मृता॒ अम॑र्त्य वैश्वान॒रं क्षेत्र जित्याय दे॒वाः ॥ १२ ॥

य॒ज्ञेन॑ य॒ज्ञम॑यज॑त दे॒वास्तानि॒धर्मा॑णि प्रथ॒मान्या॑सन् । तेह्

नाकं॑ महि॒मान॑ सच॑त॒ यत्र॒ पूर्वे स॒ध्याः संति॑ दे॒वाः ॥ १३ ॥

गृभ्णामिते सौभगत्वाय हस्तं मया पत्या जरदष्टिर्यथासः ॥

भगोऽर्थमा सवितापुरंधिर्मह्यं त्वा दुर्गाईपत्याय देवाः ॥ १४ ॥

हि॒र॒ण्य॒ग॒र्भः सम॑वर्त॒तामे॑ भू॒तस्य॑ जा॒ातः पति॒रेक॑ आसीत्॥सदा॑

धार पृथि॒वीं द्यामु॒ते मां कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥१५ ॥

यः प्राणतो नि॑िमिष॒तो म॑हि॒त्वैक इद्राजा जग॑ो बभूवः॑ ॥ य

ईशें अस्य द्विपद॒श्चतु॑ष्पदःकस्मै दे॒वाय॑ ह॒विषा विधेम १६ ॥ यस्ये॒मे हि॒मव॑तो महि॒त्वा यस्य॑ समु॒द्र र॒सया॑ स॒ाहुः ॥ यस्ये॒माःप्र॒दिशा॒ो यस्य॑ ब॒ाहू कम्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ।१७ ।

यजा॑त्स॒दा बेलदा यस्य॒ विश्व॑ उ॒पास॑ते प्र॒शिषं यस्य॑ दे॒वाः ॥ यस्य॑च्या मृत॒यस्य॑ मृत्युः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम १८ ।

ये न॒द्यौग्रा पृ॑थि॒वी च॑ च॒ळा यन॒ स्व॑स्त॒भितं॒ येन॒ नाक॑ः ॥

यो अंतरि॑क्षे रज॑सो वि॒मान॒ः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ।१ ९ । यं क्र॑दसी अव॑सा तस्तम॒ ने अ॒भ्यैक्षैतां॒ मन॑सा॒ा रेज॑माने ॥

यत्राधि॒स्रुर॒ उदि॑ती वि॒भाति॒ कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा विधेम २० । आपो॑ ह॒द्बृह॒तीवि॑श्व॒माय॒न्॒ गर्भ॒ दधा॑नाज॒नय॑तीर॒ग्नि ॥ ततॊ दे॒वाना॒ सम॑वर्त॒ता सु॒रेक॒ः कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥२१ ॥ यश्च॒दापो॑ महि॒ना प॒र्य॑प॑स्य॒द्दक्षं दधा॑ना ज॒नय॑तीर्य॒ज्ञं ॥ योदे॒( १२८ ) वेष्वधि॑ि दे॒व एक॒ आस॒त्कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विषा॑ विधेम ॥ २२ ॥ मानो॑ हुसज्जनि॒ता यः पृ॑थि॒व्या यो वा॒दिवः॑ स॒त्यधर्मा ज॒जान॑ ॥ यश्च॒पः॑श्च॒न्द्राबृह॒तीज॒जान॒कस्मै॑ दे॒वाय॑ ह॒विष विधेम ॥ २३ ॥ त्र्यंबकं यजामहे ० ॥ २४ ॥ विष्णोनुक वी॒र्या॑णि॒ प्रवो॑ च॒यः पार्थि॑वानिवम॒मे रजऽसि ॥ यो अस्क भाय॒दुत्त॑र ५ स॒धस्यै विचक्रमा॒णस्त्रे॒धोरु॑ग॒ायो विष्ण॑वेत्वा ॥ २५ इ॒दं विष्णुर्वच॑क्रमे त्रे॒धानिद॑षेप॒दं ॥ सर्मूळ्हमस्य॒पां स्वाहा॑ ॥ २६ ॥ आकृ॒ष्णेन॒ रज॑सा॒० ॥ २७ ॥ अंब॒ अंबिक अबालिके॒ नमः॑नयति॒ कश्चन ॥ सस॑स्त्यश्व॒ः सुभेद्रक कांपीलवा॒ासिनी॑ ॥ २८ ॥ श्री च॑ते ल॒क्ष्मीश्च॒० ॥ २ ९ ॥ प कान॒ सर॑स्वती॒ वाजे॑भिर्वा॒जिनी॑वती ॥ य॒ज्ञंव॑ष्टाध॒यव॑सुः ॥ २ चोद॒य॒त्री सू॒नृ॒ता॑नां॒ चतु॑ती सु॒मती॒ना॑ ॥ य॒ज्ञं द॑धि॒ स्वती ॥ ३१ ॥ म॒हो अर्णः सर॑स्वती॒ प्रचे॑तयति के॒तुन धियो॒ विश्वरा॑जति ॥ ३२ ॥ ॐ राजाधिराजाय तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धीमहि ॥ तत् रुद्रः प्रचोदयात् ॥ १ ॥ नारायणाय विद्महे वासुदेव धीमहि ॥ तन्नो विष्णुः प्रचोदयात् ॥ २ ॥ भास्कर विद्महे महद्युतिकराय धीमहि ॥ तन्नो आदित्यः प्रच यात् ॥ ३ ॥ तत्पुरुषाय विद्महे वक्रतुंडाय धीमहि ॥ त दंतिप्रचोदयात् ॥ ४ ॥ कात्यायनाय विद्महे कन्याकुम धीमहि ॥ तन्नो दुर्गिः प्रचोदयात् ॥ ५ ॥